زمان و مكان دو عنصر تعيين كننده در اجتهادند؛ مسأله‌اى كه در قديم داراى حكمى بوده است به ظاهر همان مسأله در روابط حاكم بر سياست و اجتماع و اقتصاد يك نظام ممكن است حكم جديدى پيدا كند؛ بدان معنا كه با شناخت دقيق روابط اقتصادى و اجتماعى و سياسى همان موضوع اوّل كه از نظر ظاهر با قديم فرقى نكرده است، واقعاً موضوع جديدى شده است كه قهراً حكم جديدى مى‌طلبد. [1]

براين اساس مى‌توان گفت كه امام راحل قدس سره دو عنصر زمان و مكان را به‌عنوان دو مقدمه و يا دو شرط مهم ديگر از شروط اجتهاد شمرده است و اجتهادى كه از اين دو عنصر برخوردار باشد در نظر ايشان، مطلوب و ايده‌آل است و قدرت پاسخگويى به نيازهاى زمانه را خواهد داشت، به همين دليل امام قدس سره بويژه در سال آخر عمر پربركت خويش حوزه‌ها و روحانيت را به نقش زمان و مكان در اجتهاد و شناخت صحيح حكومت و جامعه و حضور فعّال در مشكلات و مسائل جامعه متوجه و از اجتهاد مصطلح و رايج و بدون توجه به آن دو عنصر بر حذر داشت.

اجتهاد مصطلح چيست؟

منظور از اجتهاد مصطلح، روش اجتهادى مرسوم، بدون توجه به نقش زمان و مكان در اجتهاد و شناخت درست اوضاع زمان و حضور در مسائل و مشكلات است. حضرت امام قدس سره خطاب به عالمان دينى و حوزويان ضمن بيان مشكلات جوامع اسلامى و مسؤوليت خطير حوزويان در برابر آن مى‌فرمايد:

روحانيت تا در همه مسائل و مشكلات، حضور فعّال نداشته باشد نمى‌تواند درك كند كه اجتهاد مصطلح براى اداره جامعه كافى نيست. [2]

يا در جاى ديگر مى‌فرمايد:

مهم شناخت درست حكومت و جامعه است كه براساس آن، نظام اسلامى بتواند به‌

[1] - صحيفۀ نور، ج 21، ص 98

[2] - همان، ص 100