چنان كه خود حضرت امام قدس سره نيز به اين معنا اشاره كرده، مى‌فرمايد:

زمان و مكان دو عنصر تعيين كننده در اجتهادند، مسأله‌اى كه در قديم داراى حكمى بوده است به ظاهر همان مسأله در روابط حاكم بر سياست و اجتماع و اقتصاد يك نظام ممكن است حكم جديدى پيدا كند؛ بدان معنا كه با شناخت دقيق روابط اقتصادى و اجتماعى و سياسى همان موضوع اول كه از نظر ظاهر با قديم فرقى نكرده است واقعاً موضوع جديدى شده است كه قهراً حكم جديدى مى‌طلبد. [1]

بر همين اساس وقتى گفته مى‌شود مجتهد هنگام استنباط احكام الهى بايد به زمان و مكان و نقش احتمالى آن در كيفيت استنباطش توجه داشته باشد، منظور اين است كه امكان دارد عملى تحت شرايط خاصى و در زمان يا مكان مخصوصى، موضوع براى حكمى باشد، ولى همان عمل در زمان و مكان ديگر و تحت شرايط حاصل از روابط اجتماعى، سياسى و اقتصادى حاكم بر جامعه از مصاديق آن موضوعِ قبلى نباشد و همان حكم سابق را نداشته باشد. در چنين صورتى، توجه به نقش زمان و مكان امرى ضرورى خواهد بود. به عنوان مثال:

- خريد و فروش خون در زمان‌هاى گذشته حرام و باطل بود؛ زيرا انتفاع از آن در خوردن مشخص مى‌شد كه آن نيز حرام بود و نفع ديگرى نداشت، ولى در زمان ما جز خوردن نفع عقلايى دارد و به كسانى كه به آن نيازمندند، تزريق مى‌گردد. اين‌گونه انتفاع غير از خوردن است و دليلى بر حرمت آن وجود ندارد؛ زيرا ادلّه حرمت، تنها شامل خوردن مى‌شود و در هنگام صدور روايات، انتفاعى غير از خوردن نداشته است.

به همين خاطر خريد و فروش آن حرام شمرده شده‌است، ولى در زمان ما اشكالى ندارد.

چنان‌كه ملاحظه مى‌كنيد زمان در اين حكم، نقش دارد؛ يعنى خريد و فروش خون در يك زمان و تحت شرايط خاصى، از مصاديق خريد و فروش اشياى بدون نفع يا اشيايى كه انتفاع از آن‌ها حرام است، بوده و در زمانى ديگر بر اثر پيشرفت، ترقى و تعالى مردم و رشد فكرى و علمى جامعه بشرى، راه‌هايى براى انتفاع عقلايى از خون به دست آمده، از مصاديق‌

[1] - صحيفۀ نور، ج 21، ص 98