علاوه بر آن‌ها، امكان تفقه و دين‌شناسى در حج وجود دارد و اخبار امامان به هر سو منتشر مى‌گردد؛ همان گونه كه خداوند فرموده است: چرا از هر گروهى از آنان طايفه‌اى كوچ نمى‌كنند (و طايفه‌اى در مدينه بمانند) تا در دين (و معارف و احكام اسلام) آگاهى يابند و به هنگام بازگشت به سوى قوم خود، آن‌ها را بيم دهند؟! شايد (از مخالفت فرمان پروردگار) بترسند و خوددارى كنند. [1]

در مراسم و مناسك حج، هر يك از مناسك: احرام، طواف، سعى بين صفا و مروه، تقصير، وقوف در عرفات و مشعر و منى، رمى جمرات، قربانى و ... همه داراى فلسفه و پيام خاصى مى‌باشند و با انسان سخن مى‌گويند و او را به انديشه و تفكر فرو برده بينش و بصيرت تازه‌اى مى‌بخشند.

نتيجه و ثمره اين تعالى فرهنگى اين است كه توده‌هاى ميليونى آموزش ديده در حج، در بازگشت به كشورهاى خود پس از آن‌كه دوباره لباس‌ها و شكل‌هاى اختصاصى و قومى خود را باز يافتند، هويت اسلامى و فرهنگ بازيافته از حج، به مثابه شجره طيبه ثابتى خواهد بود كه فرهنگ‌هاى اختصاصى و قومى همچون شاخه‌هاى پيوسته به تنه آن درخت، هر مكان و هر زمان، ميوه وحدت، سيادت، قدرت و تعالى به بار مى‌آورد.

تجلى نظام امت و امامت در حج‌

قرآن همه مسلمانان را از هر نژاد، رنگ، زبان، فرهنگ و در هر سرزمينى كه زندگى كنند، امت واحده معرفى مى‌كند. [2] پيوستگى و وحدت امت به خاطر داشتن عقيده، نظام و آرمان‌هاى مشترك آنان است. چنين پيوستى و وحدتى ناگزير به هماهنگى، مركزيت و رهبرى بسيار عميق نيازمند است كه با توجه به همه زمينه‌ها، استعدادها و امكانات بالقوه و بالفعل، حركت‌ها و جنبش‌ها را در تمامى ابعاد حيات امت بر اساس عقيده و نظام اسلامى، در جهت آرمان‌هاى اسلامى، سازماندهى و رهبرى نمايد.

در فلسفه حج مى‌خوانيم كه خداوند به مردم فرمان حج داد تا بعد از طواف كعبه، سراغ‌

[1] - عيون اخبار الرضا 7 صدوق، جزء دوم، ص 118

[2] - ر. ك. انبياء (21)، آيه 92