2- ابوجعفر محمد بن على بن بابويه معروف به صدوق (م 381 ه) مؤلف كتب فقهى «مقنع، هدايه و مَنْ لا يحضره الفقيه». شيخ صدوق براى فراگيرى و جمع‌آورى احاديث، مسافرت‌ها داشته و در بغداد مشايخ بزرگ حديث از محضرش استفاده مى‌كردند. [1] او براى ملاقات با ساير مشايخ حديث كه در خراسان مى‌زيسته‌اند، به نيشابور، طوس، سرخس، بخارا و فرغانه [2] مسافرت كرد.

صدوق در مقدمه «من لا يحضره الفقيه» مى‌نويسد: در سرزمين بلخ بودم كه ابوعبداللَّه معروف به نعمت از من خواست كتابى به نام «من لا يحضره الفقيه» در فقه‌و حلال و حرام بنويسم، همانند ابوبكر رازى كه كتاب طبى‌اش را «من لا يحضره الطبيب» نام گذاشته است. پس خواسته ايشان را اجابت كردم و اين كتاب را براى اختصار، با حذف سند روايات نوشتم؛ روايات نقل شده در اين كتاب از نظر من صحيح بوده و طبق آن‌ها فتوا مى‌دهم و معتقدم كه آن‌ها بين من و خدا حجت مى‌باشند. [3]

از عبارات ياد شده برمى‌آيد كه صدوق كتاب «من لا يحضره الفقيه» را، به همان سبك عرضه فقه در قالب روايات نوشته است. شيخ صدوق در شهر رى مدفون است.

3- ابن أبى عقيل عمانى (م 329 ه) صاحب اثر فقهى مشهور، به نام «المتمسك بحبل آل الرسول»، ايشان نخستين كسى است كه مسائل اصول و بحث‌هاى اجتهادى را به گونه‌اى علمى و فنى مطرح كرد. علامه بحرالعلوم درباره ايشان فرموده: او فقه را تهذيب كرد، نظر و انديشه را به كار گرفت و بحث‌هاى اصولى را از مباحث فقهى جدا كرد. ما مجتهدى را سراغ نداريم كه پيش از وى در اين زمينه چاره‌اى انديشيده باشد. [4]

4- ابن جنيد اسكافى (م 381 ه) استاد شيخ مفيد كه تلاش پى‌گيرى را براى به كارگيرى قواعد اصولى در فقه انجام داده تا فقه را از حالت سنّتى خود خارج سازد و در اين زمينه كتاب «تهذيب الشيعه لاحكام الشريعه» را نوشت كه مشتمل بر همه ابواب فقه بود. [5]

[1] - ر. ك. خدمات متقابل اسلام و ايران، شهيد مطهرى، ص 472

[2] - فرغانه سرزمينى است در كنار رودخانه سراداريا كه در جمهورى‌هاى ازبكستان، تاجيكستان و قرقيزستان جريان دارد. ر. ك. المنجد، بخش دوم المنجد فى الاعلام، ص 392

[3] - ر. ك. من لايحضره الفقيه، محمد بن على بن حسين، ج 1، ص 3-2

[4] - ر. ك. ادوار اجتهاد از ديدگاه مذاهب اسلامى، محمد ابراهيم جناتى، ص 239

[5] - ر. ك. همان، ص 234؛ روضات الجنات، ج 6، ص 146