خلاصه‌

تاريخ فقه به عصر رسول اكرم 6 بر مى‌گردد. با نزول آيات الاحكام، احكام فقهى مورد ابتلاى مردم آن زمان توسط پيامبر 6 تبيين شد. سپس آن حضرت علم فقه را به جانشين خويش امام على 7 آموخت و كتاب «جامعه» در اين راستا به خط امام على 7 و املاء پيامبراكرم 6 نوشته شد. بعد از ايشان امام باقر و امام صادق 7 از ميان ائمه، توفيق بيشترى در نشر احكام فقهى پيدا كردند.

شاگردان ائمه در موضوعات فقهى كتاب مى‌نوشتند كه از ميان آنها «اصول أربعمأه» معروف شد.

تدوين كتب فقهى آن دوره به شكل جمع آورى روايات بود و احكام شرعى از خود روايات استفاده مى‌شد؛ اما سعى ائمه بر اين بود كه اصحابشان، خود مجتهد شوند و به استنباط فروع بپردازند و ابوبصير، محمد بن مسلم و ابان بن تغلب از مجتهدان آن دوره شمرده مى‌شوند.

با آغاز غيبت، فقه به دو شكل عرضه مى‌شد: 1- جمع آورى روايات بدون استنباط و بيان فروع از اصول 2- تأليف كتب فتوايى با استنباط احكام از روايات. بعضى از فقها و محدثان مشهور اين دوره عبارتند از: پدر شيخ صدوق، شيخ صدوق، ابن ابى عقيل عمانى و ابن جنيد اسكافى كه دو نفر اخير قديمتَين ناميده مى‌شوند و روش فقهى هر دو بهره‌گيرى از استدلال عقلى است؛ و كلينى كه روايات كافى را در بيست سال جمع آورى كرده است. پس از ايشان شيخ مفيد و سپس شيخ طوسى كه كتاب «النهايه» را به سبك سنتى جمع آورى روايات نوشته ولى كتاب «الخلاف» را به روش فقه تطبيقى نگاشته و در «المبسوط» به استنباط فروع از اصول پرداخته است. چهار كتاب «كافى، من لايحضره الفقيه، تهذيب و استبصار» به كتب اربعه معروفند. تا يك قرن و نيم بعد از شيخ طوسى به خاطر اين كه علماى اين دوره مقهور عظمت علمى شيخ بودند، علم فقه ركود پيدا كرد؛ اما در نيمه دوم قرن ششم فقيهانى همچون ابن زهره و ابن ادريس جرأت نقد آراى علمى شيخ را پيدا كردند و فقه را از ركودش خارج نمودند.