تحقيق و تفحص لازم را انجام داده؛ در عين حال بدون تقصير وى، مواردى از احكام خداوند بر او پوشيده مانده است. جاهل قاصر نسبت به احكامى كه نمى‌داند، معذور است.

2- جاهل مقصّر؛ يعنى فردى كه جهلش به احكام شرعى، ناشى از تقصير و كوتاهى وى در يادگيرى آنهاست. او مى‌توانسته به احكام خداوند دست يابد اما از سر تنبلى و سهل انگارى سرباز زده است. چنين شخصى معذور نيست و براى مخالفتش با احكام الهى، كيفر مى‌شود.

ابن زياد مى‌گويد: از امام صادق 7 درباره آيه «قّلْ فَلِللَّهِ الْحُجةُ الْبالِغَةُ» سؤال شد؛ حضرت فرمود:

خداوند روز قيامت به بنده‌اش مى‌فرمايد: بنده من، آيا (به احكام دينم) دانا بودى؟ پس اگر پاسخ دهد؛ آرى، به او مى‌گويد: چرا به آنچه مى‌دانستى، عمل نكردى. و اگر بگويد: جاهل بودم؛ به او مى‌فرمايد: چرا ياد نگرفتى تا عمل كنى بدينسان خداوند محكومش مى‌كند و اين همان دليل محكم و رسايى است كه خاص خداوند است. [1]

4- قدرت و توانايى: شكى نيست كه توانايى‌هاى انسان محدود است. بنابراين، تكاليف بايد در محدوده توانايى‌هاى وى باشد و از ديدگاه عقلى، تكليف انسان به فراتر از آنچه مى‌تواند انجام دهد، قبيح و زشت است و از آن به «تكليف مالايطاق» تعبير مى‌شود. در قرآن نيز فرموده:

(لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً الَّا وُسْعَها) [2]

خداوند هيچ كس را جز به به اندازه توانايى‌اش مكلف نمى‌سازد.

به عنوان مثال، اگر شخصى در حال غرق شدن است و ما قدرت داريم او را نجات دهيم؛ واجب است به كمكش بشتابيم امّا اگر هواپيمايى در حال سقوط است و ما به هيچ وجه توانا بر جلوگيرى از آن نيستيم، تكليف از ما ساقط است يعنى خداوند ما را به خاطر كمك نكردن به جلوگيرى از سقوط هواپيما مؤاخذه نمى‌كند.

[1] - بحارالانوار، ج 1، ص 29

[2] - بقره (2)، آيه 286