2- يكى از عوامل روشنگر حقايق، «زمان» است، زيرا با گذر آن موانع شناخت و ايمان به حقايق برطرف مى‌گردد. قرآن كريم به نقش گذر زمان در روشن ساختن حقايق از زبان مؤمن آل فرعون اشاره كرده است. وى هنگامى كه مردم خويش را اسير گمراهى فكرى و معنوى دربار فرعونى يافت، آنان را نصيحت كرد و چنين گفت:

(فَسَتَذْكُرُونَ ما أَقُولُ لَكُمْ وَ أُفَوِّضُ أَمْرِي إِلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِيرٌ بِالْعِبادِ) [1]

پس به زودى آنچه را به شما مى‌گويم به ياد خواهيد آورد، و كارم را به خدا مى‌سپارم، همانا خداوند به كار بندگان بيناست.

عبارت (فَسَتَذْكُرُونَ) (به زودى به ياد خواهيد آورد) در آيه شريفه، اشاره به حصول اين تذكار و يادآورى در آينده و پس از فراهم آمدن اسباب و زمينه‌هاى آن دارد؛ و اين خود نشان تأثير عامل زمان در كشف ابهام و پيچيدگى از سيماى حقايق و نيز تأثير آن در رفع موانع از سر راه ايمان بدانها است.

اميرالمؤمنين، على عليه السلام، نيز در بيانى كوتاه، به تأثير عامل زمان در كشف حقايق و كنار زدن پرده‌هاى گمراهى فكرى، سياسى و روانى از روى آن مى‌فرمايد:

«غَداً تَرَوْنَ أيَّامِى وَيُكْشَفُ لَكُمْ عَنْ سَرائرى وَ تَعْرِفُونَنىِ بَعْدَ خُلُوِّ مَكانِى وَ قِيامُ غَيْرى‌ مَقامى». [2]

فردا به ياد دوران من مى‌افتيد و انديشه‌هاى پنهان من برايتان آشكار مى‌گردد، و پس از تهى شدن جاى من و برپا ايستادن ديگرى در آن، مرا خواهيد شناخت.

بنابر اين گذر زمان يكى از عامل‌هاى مهم رفع مانع از شناخت حقيقت است؛ و فيلسوفان تاريخ بر اين باورند كه ارزيابى دقيق و شناخت هيچ كدام از پديده‌هاى تاريخى در دوران خودشان امكان‌پذير نيست. [3]

[1] - غافر (40)، آيه 44.

[2] - نهج البلاغه، صبحى صالح، ص 208، خطبه 149.

[3] - ر. ك. الملحمة الحسينيه، ج 2، ص 203.