همين قاعده بر شخصيت‌هاى تاريخى نيز صدق مى‌كند و بر آنان انطباق دارد. كم‌تر شخصيتى است كه در دوران زندگانى خودش، آن چنان كه شايسته است شناخته گردد، بلكه ابعاد وجودى‌اش پس از مرگ او و به تدريج شناخته مى‌شود و ارزش واقعى عظمتش اندك اندك و ده‌ها سال پس از رفتن او از اين دنيا آشكار مى‌گردد.

اين سواى نقشى است كه گذر زمان در رشد و كمال خرد بشر دارد و در سايه كسب تجارب و مهارت‌هاى علمى و عملى و گسترش و ژرفا يافتن زمينه‌هاى نقد و پژوهش، آن را شايسته ادراك كامل‌تر حقايق مى‌سازد.

مؤيد اين مطلب، سخن امام سجاد عليه السلام است كه با اشاره به ژرفا يافتن ادراك بشرى در گذر زمان، در پاسخ به پرسشى درباره توحيد فرموده است:

«إِنَّ اللَّه عَزَّ وَجَلَّ عَلِمَ أَنَّهُ يَكُونُ فى‌ آخِرِ الزَّمانِ أَقْوامٌ مُتَعَمَّقُونَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعالى «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» وَالآيات مِنْ سُورةِ الْحَديد الى قَوْلِهِ: «وَهُوَ عَليمٌ بِذاتِ الصُّدورِ» فَمَنْ رامَ وَراءَ ذلِكَ فَقَدْ هَلَكَ» [1]

خداى عزوجل [مى‌] دانست كه در آخر الزمان مردمانى ژرف‌انديش خواهند بود، از اين رو سوره «قل هو الله احد» و آيه‌هاى سوره حديد را تا «و هو عليم بذات الصدور» نازل فرمود؛ و هر كس در خداشناسى بالاتر از اين را بجويد هلاكت يافته است.

اين ژرف‌انديشى، تنها به درك حقايق اعتقادى محدود نمى‌شود، بلكه هر حقيقتى كه براى خِرد انسانى قابل درك باشد، از جمله حقايق تاريخى را در بر مى‌گيرد.

خلاصه اين كه همان طورى كه در پژوهش‌هاى قرآنى پيوسته به مطالبى نو دست مى‌يابيم در پژوهش‌هاى مربوط به سيره پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم و خاندان پاكش نيز پيوسته به مطالبى تازه برمى‌خوريم و از آن جا كه زمان عامل روشنگر حقايق و ظرف شكوفاسازى خرد بشرى است و پيوسته بر ژرفاى انديشه او مى‌افزايد، باب شناخت حقايق نيز بيش از پيش باز مى‌شود. بنابر اين با گذر زمان هر لحظه پديده‌هايى جديد كشف و راه‌هاى نوينى براى گفتن سخنان تازه گشوده مى‌شود.

[1] - الكافى، ج 1، ص 91، شماره 3.