گرفت؛ بيش از هر گناهى از قتل حجر بن عدى كندى و يارانش اندوهگين بود و مى‌گفت:

«واى بر من از تو اى حجر» [1] و مى‌گفت: «من با پسر عدى روزى بلند خواهم داشت.» [2]

معاويه در پايان عمر احساس مى‌كرد كه مردم از او خسته شده و به تنگ آمده‌اند. نقل شده است، پيش از بيمارى طى يك سخنرانى گفت: من چونان زراعتى دروشده هستم.

روزگار فرمانروايى من بر شما چنان به درازا كشيده است كه من و شما خسته شده‌ايم و هر دو آرزوى جدايى را داريم. وى همچنين اندكى پيش از مرگش فهميده بود كه چون رفتن او به سراى مكافات و سرنوشت سياهش نزديك است، مردم از او بد مى‌گويند. در اين باره نقل شده است: هنگامى كه معاويه زمينگير شد و مردم در گفت گوهايشان آن را نشان مرگ وى تلقى مى‌كردند، به نزديكانش گفت: چشم‌هايم را سرمه بكشيد و سرم را روغن بماليد، چنين كردند و چهره‌اش را با روغن براق نمودند. سپس برايش بسترى آماده كردند و او نشست و گفت: مرا تكيه دهيد و سپس گفت: به مردم اجازه بدهيد بيايند و ايستاده بر من سلام كنند؛ و هيچ كس حق نشستن ندارد. مردم مى‌آمدند و سلام مى‌كردند و چون او را سرمه كشيده و روغن ماليده مى‌ديدند، با خود مى‌گفتند: مردم فكر مى‌كنند كه او مردنى است در حالى كه از همه سالم‌تر است. هنگامى كه مردم از پيش او رفتند گفت:

و تجلدى للشامتين أريهم أنى لريب الدهر لا أتضعضع‌

وَ إِذ المنية أنشبت اظفارها ألفيت كل تميمة لا تنفع‌

شكيبايى من در برابر ملامت‌گران از آن روست؛ تا به ايشان نشان دهم كه از مصايب و گرفتارى روزگار متزلزل نمى‌شوم. و آن گاه كه مرگ چنگال خود را در كالبد كسى فرو برد؛ خواهى ديد كه هيچ افسونى سود نخواهد داشت.

گويند او به بيمارى سل دچار بود و در همان روز مرد. [3]

معاويه در نيمه ماه رجب هلاك شد. اول رجب و هشت روز مانده از رجب نيز گفته‌

[1] - الفتنة الكبرى، ج 2، ص 244.

[2] - الكامل فى التاريخ، ج 4، ص 5.

[3] - تاريخ الطبرى، ج 4، ص 240- 241.