روبه‌رو شدن با دشوارى‌هاى فراوان و ديدن صدمه‌هاى بزرگ و يا امثال شبهه‌هاى گمراه كننده‌اى كه در نبوّت رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم ايجاد ترديد مى‌كرد، از دين برگشتند، اما بى‌دينى‌شان را از روى ترس يا از سر طمع پنهان كردند. اينان تا هنگامى كه كفر و ارتدادشان را پنهان مى‌داشتند منافق به شمار مى‌آمدند.

وقوع چنين حالتى هم در مكّه مكرّمه و پيش از هجرت به مدينه و هم پس از هجرت و برپايى دولت اسلامى در مدينه منّوره و پيرامون آن امكان داشته است.

از آنچه گذشت به روشنى درمى‌يابيم كه جريان نفاق با ورود پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم به مدينه منّوره آغاز نشد، بلكه از همان آغاز ظهور اسلام در مكّه مكرّمه در صف جامعه اسلامى نفوذ كرد؛ و پس از ورود پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم به مدينه و تشكيل دولت اسلامى به صورت يك پديده خطرناك اجتماعى ظاهر شد.

تا اين جا درباره آغاز پيدايش جريان نفاق سخن گفتيم؛ و درباره زمان تداوم آن، يك نظريه مشهور مدعى است كه جريان نفاق تنها تا نزديكى وفات پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم ادامه يافت.

اما اين ديدگاه به طور كامل خطا است و واقعيّت‌هاى تاريخى آن را مردود مى‌شمارد.

در اين زمينه شايسته است دو موضع را از هم تفكيك كرد:

1- از تلاش‌هاى منافقان در مقابله با مؤمنان خبرى نمى‌رسيد و آنها توطئه‌ها و رفتارهاى مخالفت آميزشان را به طور پنهانى انجام مى‌دادند.

2- جريان نفاق در عمل به پايان رسيد و حضورش در صحنه‌هاى سياسى و اجتماعى زوال يافت.

آرى بلافاصله پس از رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم و تشكيل سقيفه و انتشار نتايج آن، ديگر آن رفتارى كه منافقان در دوران پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم داشتند، به چشم نمى‌خورد؛ و اين جريان بزرگ و خطرناك اجتماعى، يكباره پنهان گرديد. به راستى چه شد، جريانى كه روزى از چنان نيرويى برخوردار بود كه پيش از جنگ احد سيصد تن از سپاه نهصد يا هزار نفرى اسلام را از ورود به ميدان نبرد باز داشت؛ [1] و در ديگر رويدادها نيز مواضع زشت و ذلت‌بارش‌

[1] - حتى با فرض اين‌كه بگوييم رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم خود فرمان به بازگشت آنها داد، و از ورود به سپاه اسلام باز داشت- چنان كه در برخى نقل‌ها آمده است- باز هم استدلال به قوت خود باقى است؛ و در ضمن اين روايت‌ها حاكى از آن است كه شمارشان هفتصد تن بوده است.