بايد مقدمه‌ساز حكومت اموى و بلكه مؤسس آن دانست.

او حصارى را كه بر گرد سنّت نبوى كشيده شده بود محكم‌تر كرد؛ و تا زنده بود راويان حديث نبوى را وادار به سكونت اجبارى در مدينه گردانيد؛ و سپاهيانش را از نقل احاديث پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم باز داشت. اين در هنگامى بود كه منافقان يهود و نصارا مانند كعب الاحبار و تميم دارى را به خود نزديك گردانيده و به آنان آزادى كامل داده بود تا براى مردم قصه بگويند و هر چه مى‌خواهند از اباطيل كتاب‌ها و ساخته‌هاى خود را كه با عقايد اسلام ناب محمدى مخالف بود ميان مردم بپراكنند.

در اين جا به دو كار مهم از كارهاى او كه به دليل مترتب بودن آثارى مهم و فراوان بر آن‌ها، دو نقطه عطف اصلى در تاريخ امّت اسلامى به شمار مى‌آيند اشاره مى‌كنيم:

1- 2- مبناى عمر در عطا

رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم به همه مسلمانان به طور مساوى عطا مى‌بخشيد و هيچ كس را بر ديگرى برترى نمى‌داد.

ابوبكر نيز در دوران حكومتش بر پايه اصل برابرى رفتار مى‌كرد. اما عمر پس از رسيدن به خلافت برخى از مردم را بر برخى ديگر برترى داد: سابقين [در اسلام‌] را بر ديگران برترى داد، مهاجرانى را كه از قريش بودند بر ديگران برترى بخشيد، همه مهاجران را بر همه انصار برترى داد؛ عرب را بر عجم و آزاد را بر بنده برترى داد. [1] براى اهل يمن چهارصد و براى مُضَر سيصد و براى ربيعه دويست درهم مقررى تعيين كرد؛ و اوس را بر خزرج برترى داد. [2]

همان طور كه منطق سقيفه بر پايه استهزاى ديگران و تفاخر قبيله‌اى استوار بود، اين كار عمر نيز روح تعصب قبيله‌اى را، كه اسلام آن را خاموش كرده بود، زنده كرد. مبناى عمر در مقدار عطا، بندها را از پاى روح تعصب قبيله‌اى گشود و بدترين تأثير را در زندگى اسلامى به بار آورد: «زيرا تشكيل طبقات را در جامعه اسلامى پى ريخت و برترى دينى‌

[1] - شرح نهج البلاغه، ج 8، ص 306.

[2] - تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 106.