گسترده و دراز مدت داشت، زيرا باب كشت و كشتار بر سر آن گشوده شد. اميرالمؤمنين على عليه السلام [كه اين موضوع را پيش‌بينى مى‌كرد] او را نصيحت كرد و از نتايج چنين قتلى برحذر داشت و فرمود: «تو را به خدا سوگند كارى مكن كه نخستين پيشواى مقتول اين امّت باشى، زيرا گفته مى‌شود كه در ميان اين امّت پيشوايى به قتل مى‌رسد كه با كشتن او باب كشت و كشتار تا روز قيامت گشوده مى‌شود و امور دين بر سر قتل او مشتبه و فتنه‌ها انگيخته مى‌شود، در نتيجه مردم حق و باطل را از هم باز نمى‌شناسند و سخت در آن فتنه غوطه‌ور مى‌شوند و آشفتگى سراسر زندگيشان را فرا مى‌گيرد.» [1]

در عمل نيز چنين شد و خونخواهى عثمان دستاويز اهل جمل گرديد كه با بيعت شكنى و خروج بر اميرمؤمنان على عليه السلام، بخشى از امّت اسلامى را بدين وسيله گمراه كردند. امور را بر مردم مشتبه ساختند و فتنه انگيختند تا آن كه جنگ جمل برپا شد.

مسلمانان براى نخستين بار به جان هم افتادند و اين جنگ در پايان به شكست سپاه عايشه، طلحه و زبير كه در تشويق به كشتن عثمان نقش بسيارى داشتند، انجاميد.

اما معاويه كه به طور عمد درباره عثمان كوتاهى ورزيد، [2] در مدعاى خود، با اين دستاويز، گوى سبقت را از اهل جمل هم ربود، تا آن‌جا كه بخش بزرگى از امّت را گمراه كرد و امور را چنان بر آنها مشتبه ساخت كه در جنگ صفين، بسيار قاطع و محكم در مقابل على عليه السلام ايستادند. صفين جنگى بود كه هر دو طرف را در آستانه نابودى كامل قرار داد؛ و بدترين پيامدها را در تاريخ زندگى امّت اسلامى تا به امروز بر جاى نهاد.

3- ضعف معنوى و روحى امّت‌

استمرار يافتن ضعف روحى امّت اسلامى نيز در اين‌جا به خوبى مشاهده مى‌شود.

زيرا عثمان علاوه بر انحراف، حتى از روش ابوبكر و عمر، شمارى از بزرگان صحابه مثل ابوذر، عمار ياسر و عبدالله مسعود را تنها به جرم اين كه وى را به معروف امر و از منكر نهى كرده‌اند به شدت سركوب كرد و امّت اسلامى در طول اين مدت، حتى در مدينه با وجود صحابه فراوانى كه در آن‌جا حضور داشتند، براى جلوگيرى از ستمى كه به آنان مى‌رسيد، يا دست كم ابراز نارضايتى از اين كار، كوچكترين اقدامى نكردند.

[1] - نهج البلاغه، صبحى صالح، ص 235، خطبه شماره 164.

[2] - ر. ك. تاريخ الطبرى، مؤسسة الاعلمى، بيروت، لبنان، ج 3، ص 402؛ الكامل فى التاريخ، ج 3، ص 170.