زندگی کرد و بدانجا منسوب شد. وی از مفاخر اندیشه اسلامی در علوم طبیعی، ریاضی، مکانیک (علم حیل) و کیمیا بود. به دانش مکانیک اشتغال داشت و آن را به اوج خود رساند و به ابتکاراتی دست زد که دانشمندان گذشته یونان و عرب بدان دست نیافته بودند. کتابی به نام میزان الحکمه تألیف کرد که مباحثی نو داشت و بیشترین اثر را در پیشرفت ایدروستاتیک (شعبه ای از علم مکانیک) داشت. در این کتاب نبوغ خازن و نوآوری های اندیشه اسلامی و عربی تجلی کرده است. کنسول روسیه در تبریز بر این کتاب دست یافت و دانشمندان غرب بر آن هجوم بردند و به شرح و ترجمه آن پرداختند. خازن در این کتاب به شرح مباحث ثابت بن قره پرداخته است و افزون بر آن شامل مباحث مهمّی است درباره وزن مخصوص عناصر کانی (اصلی) و درباره وزن سنگین آب وقتی که نزدیک مرکز زمین قرار گرفته باشد و این پیش از آن بود که راجر بیکن فرضیه خود را در این زمینه ابراز دارد و به اثبات آن بپردازد. درباره وزن هوا، حجم هوا و فشار هوا پیش از توریچلی بحث کرده است. وی همچنین ساخت قپان را توضیح داده و سنجش وزن مخصوص اجسام را آزموده است.

خازن همچنین کتابی در زیج تألیف و به سلطان سنجر سلجوقی تقدیم کرد و نام آن را زیج سنجری گذاشت و نلینو (نالینو) مستشرق در تألیف کتاب خود، علم الفلک عندالعرب، بدان استناد کرده است.

وی فردی زاهدمنش بود و همانند زاهدان می پوشید. سلطان سنجر برای او هزار دینار فرستاد و او ده دینار برگرفت و باقی را بازگرداند و گفت برای من سالانه سه دینار کافی است، با من در خانه کسی جز یک گربه نیست. 4

عماد اصفهانی

ابوعبداللّه، محمدبن محمد بن حامدبن محمدبن عبداللّه، عمادالدین، معروف به کاتب اصفهانی مورخ، ادیب و از نویسندگان و کاتبان بزرگ. در اصفهان به دنیا آمد و بدان منسوب است. به بغداد آمد و در مدرسه نظامیه فقه آموخت. روزگارش تغییر یافت و به دمشق رفت و خدمت سلطان نورالدین محمود در دیوان انشا کرد. پس از درگذشت نورالدین به خدمت صلاح الدین درآمد و مسئول دیوان انشا شد. پس از درگذشت صلاح الدین خانه نشین شد و به تألیف رو آورد.

از تألیفات اوست: خریده القصر و جریده العصر که در آن شرح حال شاعران پس از سده پنجم تا 572ق را گرد آورده است؛ شاعران عراق، ایران، شام، جزیره، مصر و مغرب، کتاب الفتح القدسی که در آن نحوه فتح بیت المقدس را تدوین کرده است، کتاب العقبی و العتبی که در آن
رویدادهای پس از درگذشت صلاح الدین را تا سال 592ق ثبت کرده است و کتاب البرق الشامی که در آن به شرح زندگی خود و انتقال از عراق به شام و اتفاقاتی که در خدمت سلطان نورالدین و محمد و سلطان صلاح الدین بر او رفته است، پرداخته است. اشعاری دارد که بعضی از آنها خوب است؛ ازجمله:

«روز همانند ورق هایی است که ما در آن تاریخ می نگاریم؛ سپس محو و نابود می شود. من هیچ چیز مانند وسعت آرزوها ندیدم که گستره آن بسیار است؛ ولی عمر بسیار محدود است».

در مدح صلاح الدین و توصیف جنگ حطین می گوید:

«من صلاح الدین را برترین و شریف ترین و با ارزش ترین شخصیتی دیدم که همانند نداشت. جامه ای از نیزه های رُدینی صیقلی شده و نیزه های خطّیِ (خط یکی از بنادر شبه جزیره است که نیزه های آن معروف بوده است) برّاق را بر اردن کشیدی. و حطین چه میدان خوبی برای اسبان است؛ برای سپاهیان تو در این جنگ، پستی و بلندی مفهوم نداشت. آنان (فرنگیان) با خوی تند و با خشونت آمدند؛ ولی لبه های زمخت شمشیرها خوی خشن آنان را نرم کرد. با اراده استوار آنان را شکست دادی و پس از آنکه پیمان شکستند آنان را درهم شکستی. با جنگی که زمین زیر پای لشکر آنان به لرزه درآمد و همه رشته های آنان را پنبه کرد. لباس کفر را از تن سرزمین کفر بیرون آوردی و به آن لباس دینی پوشاندی که از ظلمت پرده برداشت. دست تقدیر چنین می خواست و فرشتگان الهی سپاهیان سلحشور تو را یاری دادند».

وی در 78 سالگی در دمشق درگذشت. 5

قراقوش6 (بهاءالدین)

ابوسعید، قراقوش بن عبداللّه اسدی ملقب به بهاءالدین خواجه ای سپیدپوست بود. از خادمان اسدالدین شیرکوه عموی ناصر صلاح الدین ایوبی که پس از درگذشت اسدالدین به خدمت صلاح الدین درآمد و صلاح الدین او را آزاد کرد؛ ازاین رو به صلاحی معروف شد. پس از درگذشت عاضد فاطمی، صلاح الدین حکومت مصر را در دست گرفت و زمام قصر را به او واگذارد؛ سپس وی را نایب خود در سرزمین مصر کرد و همه امور آن را بدو سپرد [و خود به شام عزیمت کرد] و چون صلاح الدین بر عکا دست یافت و آن را از صلیبیان پس گرفت، عکا را تسلیم او کرد و وقتی صلیبیان بازگشتند و عکا را گرفتند، او را اسیر کردند و در سال 588ق صلاح الدین او را به ده هزار دینار باز خرید و به خدمت سلطان بازگشت. وی همتی والا داشت و از خود آثاری عمرانی به جا گذاشت؛ ازجمله ساخت دیوار