یعنی نایب السلطنه سلطان سلجوقی محمود پسر محمد پسر ملک شاه، پادشاه عراق بود. در سال 516ق سلطان، وی را بر موصل گمارد و او در آنجا حکومت تشکیل داد که به دولت اتابکان معروف شد. در سال 521ق عمادالدین بر حلب چیره شد و دولت ارتقی را از میان برداشت.

در سال 541ق عمادالدین به دست یکی از غلامانش در قلعه جعبر به قتل رسید و دولت اتابکان به دو دولت تقسیم شد؛ یکی در موصل و دیگری در حلب. سیف الدین غازی اول، یکی از پسران عمادالدین، حاکم موصل شد و پس از او پسرانش بر آن حکم راندند تا اینکه به سال 660ق با چیرگی مغول، دورانشان به سر رسید و پسر دیگر او نورالدین محمود در حلب جانشین پدر شد. در سال 549ق نورالدین بر دمشق دست یافت و بلاد شام را به آن ضمیمه ساخت و چون در سال 569ق درگذشت، پسرش صالح اسماعیل جای او نشست.

در سال 579ق صلاح الدین ایوبی گستره حکومت وی را ضمیمه دولت ایوبیان که در مصر به پا داشته بود، کرد و با آن یک دولت واحد شد.

7 . دولت ایوبیان

این دولت به صلاح الدین بن نجم الدین ایّوب منسوب است. وی پس از قتل شاوربن مجیر سعدی وزیر عاضد خلیفه فاطمی به وزارت رسید و پس از درگذشت عاضد در سال 567ق حاکمیت مصر را در دست گرفت. صلاح الدین پس از درگذشت نورالدین محمود، بر سر زمین شام چیرگی یافت و آن را به مملکت مصر ضمیمه ساخت و حجاز و یمن و قسمتی از جزیره را به قلمرو خود افزود. صلاح الدین پیش از مرگ، مملکتش را میان پسران و برادران خود تقسیم کرد و این دولت بزرگ پس از مرگ او به سال 589ق به دولت های کوچکی تقسیم شد که جنگ و فتنه میان حاکمان آن در گرفت و یکی پس از دیگری سقوط کرد و مصر اولین قلمروی بود که سقوط کرد. مصر در دوره سلطان توران شاه پسر نجم الدین ایّوب آخرین شاه ایوبیان مصر، به دست ممالیک سقوط کرد و دیگر دولت های کوچک ایوبی نیز در سرزمین شام یکی پس از دیگری در عهد ملک ظاهر بیبرس بندقداری سقوط کرد و به دولت ممالیک ملحق شد.

8 . دولت ممالیک (بحری)

این دولت به پادشاه ترک که پیش تر از ممالیک (بردگان) سلطان صالح نجم الدین ایّوب پسر ملک کامل ایّوبی بودند، منسوب است. ملک کامل برای آنان در جزیره روضه در ساحل رود نیل (مشهور به دریای نیل) قلعه ای ساخته بود؛ ازاین رو به «ممالیک بحری» معروف شدند.

اولین پادشاه آنان ملک معز عزالدین ایبک بود که از طریق شجره الدر همسر ملک صالح نجم الدین سلطنت به او منتقل شد. شجره الدر پس از مرگ همسرش بر تخت سلطنت نشست و سپس با عزالدین ایبک ازدواج کرد و به نفع او از سلطنت کناره گرفت و بدین طریق حکومت به ممالیک منتقل شد.

قلمرو حکومت ممالیک، در دوران ملک ظاهر بیبرس بندقداری گسترش یافت. وی دولت های کوچک ایّوبیان را در شام برانداخت و به دولت ممالیک ضمیمه ساخت و پس از او 25 تن از ممالیک حکومت کردند.

پس از ممالیک بحری، دولت ممالیک برجی تأسیس شد که تا زمان چیرگی عثمانیان بر مصر و شام به سال 922ق دوام یافت.

9 . خلافت عباسیان در مصر

پس از کشته شدن مستعصم خلیفه عباسی به سال 656ق دو تن از بنی عباس مدعی خلافت شدند: یکی ابوالعباس احمدبن علی بود که نیای بزرگ او مسترشد باللّه بن مستظهر باللّه بود و دیگری، ابوالقاسم احمدبن ظاهر بأمراللّه برادر مستنصر باللّه که نسب هر دو به خلیفه مستظهر باللّه می رسد.

ابوالعباس به حلب رفت و در آنجا با شهادت جماعتی از اعرابِ قبیله خفاجه، (1) نسب خود را به اثبات رسانید. حسام الدین ابن ابی الفوارس امیر حلب و گروهی از علما ازجمله شیخ عبدالحلیم ابن تیمیه با او بیعت کردند.

ابوالقاسم روانه قاهره شد و با شهادت دسته ای از اعراب قبیله مهارش نسب خود را به اثبات رسانید و ملک ظاهر بیبرس به همراه گروهی از رجال و علما با او بیعت کردند و در سال 659ق به مستنصر باللّه ملقب شد. وی از ملک ظاهر خواست او را با سپاهی تجهیز کند تا به جنگ مغولان رود. ملک ظاهر نیروی اندکی در اختیار او گذاشت و در نتیجه از مغولان شکست خورد و خود کشته شد.

ابوالعباس احمد از حلب به قاهره رفت و با عنوان جانشین مستنصر با او بیعت کردند و به حاکم بأمراللّه ملقب گشت. خلافت عباسیان در مصر تا سال 922ق که عثمانیان به فرماندهی سلطان سلیم اول بر آن کشور دست یافتند، بر پا بود. خلیفه عباسی به نفع سلطان عثمانی از خلافت کناره گرفت و او مقر خلافت را از مصر به قسطنطنیه (2) انتقال داد و خلافت در دودمان سلیم ادامه یافت تا به سال 1342ق / 1923م که دولت عثمانی زوال یافت.

10 . دولت های اندلس و افریقیه

در سال 92ق مسلمانان به فرماندهی طارق بن زیاد و موسی بن نصیر از