آخرین پادشاه شان ادریس ابودبوس، بنی مرین بر آنان چیره شدند.

13 . دولت بنی مرین

این دولت به عبدالحق مرینی منسوب است. وی از قبیله بربری زناته بود که در منطقه سجلماسه در مغرب اقصی سکونت داشتند. در سال 610ق عبدالحق قبیله خود را به منطقه کوهستانی کوچاند و پناه گرفت و به قلمرو موحدون حمله کرد و در درگیری سال 612ق آنان را شکست داد. پس از آن موحدون پی درپی شکست خوردند تا آنکه بنی مرین در سال 668ق حکومت آنان را از میان برداشتند. دولت بنی مرین تا سال 875ق در مغرب اقصی ادامه یافت.

14. دولت بنی زیّان از [قبیله] بنی عبدالواد

این دولت به مؤسس آن ابویحیی یغمراسن بن زیان عبدوادی از قبیله بنی زیان در تلمسان منسوب است. در سال 633ق یغمراسن در تلمسان قدرت را به دست گرفت و قلمروی حکومت او افریقیه وسطی (الجزائر) را در برگرفت و چند سالی تحت سیطره بنی مرین قرار داشت. این حکومت تا سال 962ق که عثمانیان بر آن چیره شدند، دوام یافت.

15 . دولت حفصیان

این دولت به ابوحفص عمربن ابوزکریا یحیی هنتاتی منسوب است. ابوزکریا از کارگزاران دولت موحدون در تونس بود؛ سپس در سال 625ق خود قدرت را به دست گرفت و به سبب اختلافاتی که میان جانشینانش به وجود آمد، در سال 681ق به دو دولت تقسیم شد؛ یکی در تونس و دیگری در بجایه در مغرب میانه. دولت حفصیان تا سال 941ق که عثمانیان بر آنان چیره شدند، دوام یافت.

دوم: عوامل فروپاشی دولت های اسلامی

پیش از این، سقوط پیاپی دولت های اسلامی را دیدیم که برخی جز چند سالی دوام نیافت و برخی که دوام یافت، سال های پایانی خود را با ناتوانی و رنج پشت سر نهاد. ریشه این سقوط و ناتوانی را می توان در عواملی چند جستجو کرد که مهم ترین آنها، دستیابی خُردسالان بر تخت سلطنت، کشمکش بر سر قدرت، روی آوردن حاکمان به خوش گذرانی، عیاشی و هرزگی و در پیش گرفتن خودکامگی و ظلم و ستم است که در ادامه اشاره وار به آنها می پردازیم:

1 . راه یافتن نوجوانان و کودکان بر تخت شاهی

این پدیده از پدیده های برجسته دورانی است که ما در صدد نگاشتن
رویدادهای آن هستیم. موارد زیادی است که خردسالان و نوجوانان به تخت سلطنت نشسته اند و ما شماری از آنان را در ادامه می آوریم:

الف) دولت عباسیان

ـ مقتدر در سال 295ق جانشین برادرش مکتفی شد؛ درحالی که سیزده سال داشت.

ـ مقتدی در سال 467ق جانشین جدّش قائم بأمراللّه شد؛ درحالی که شانزده سال داشت.

ـ مستظهر در سال 487ق جانشین پدرش مقتدی شد؛ درحالی که هفده سال داشت.

ب) دولت سلجوقیان

ـ ملک شاه دوم جانشین پدرش برکیارق شد؛ درحالی که چهار سال داشت.

ـ محمود پسر محمد پسر ملک شاه اول، جانشین پدرش شد؛ درحالی که چهارده سال داشت.

ج) دولت فاطمیان

ـ ظاهربن حاکم بأمراللّه در سال 411 ق جانشین پدر شد؛ درحالی که شانزده سال داشت و پدرش حاکم در سال 365ق جانشین پدر خود عزیز شد؛ درحالی که یازده سال داشت.

ـ مستنصر در سال 427ق جانشین پدرش ظاهر شد؛ درحالی که هفت سال داشت.

ـ آمر بأحکام اللّه در سال 495ق جانشین پدرش مستعلی شد؛ درحالی که پنج سال داشت.

ـ ظافر در سال 544ق جانشین پدرش حافظ شد؛ درحالی که هفده سال داشت.

ـ فائز در سال 549ق جانشین پدرش ظافر شد؛ درحالی که پنج سال داشت.

ـ عاضد در سال 555ق جانشین پدرش حافظ شد؛ درحالی که یازده سال داشت.

د) دولت اتابکان

ـ عزالدین مسعود ثانی در سال 572ق جانشین پدرش مودودبن عمادالدین زنگی شد؛ درحالی که ده سال داشت.

ـ نورالدین ارسلان در سال 589ق جانشین پدرش عزالدین مسعود شد؛ درحالی که ده سال داشت.

ـ صالح اسماعیل در سال 569ق جانشین پدرش نورالدین محمودبن عمادالدین زنگی شد؛ درحالی که یازده سال داشت.

ه) دولت ایوبیان

ـ منصور محمد نواده ناصر صلاح الدین ایوبی در سال 595ق جانشین پدرش عزیز عثمان شد؛ درحالی که ده سال داشت.