ـ اشرف موسی نواده ملک کامل اول در سال 648ق جانشین پسرعمویش توران شاه ابن ملک صالح نجم الدین ایوب شد؛ درحالی که شش سال داشت.

ـ ملک عزیز محمد در سال 612ق جانشین پدرش ملک ظاهر غازی بن صلاح الدین ایوبی شد؛ درحالی که سه سال داشت.

ـ ناصر صلاح الدین ثانی یوسف بن عزیز محمد در سال 634ق جانشین پدر شد؛ درحالی که هفت سال داشت.

و) دولت ممالیک

ـ ملک عادل سلامش در سال 678ق جانشین پدرش ملک ظاهر بیبرس شد؛ درحالی که هفت سال داشت.

ـ ملک ناصر محمدابن ملک منصور قلاوون بار اول در سال 693ق، درحالی که نه سال داشت و بار دوم، درحالی که چهارده سال داشت، جانشین پدر شد.

ـ ملک اشرف کچک جانشین پدرش ناصرمحمدبن قلاوون شد؛ درحالی که هفت سال داشت.

ـ ملک صالح اسماعیل بن ناصرمحمدبن قلاوون جانشین برادرش شعبان شد؛ درحالی که هفده سال داشت.

ـ ملک ناصر حسن جانشین برادرش سیف الدین حاجی بن ناصر محمدبن قلاوون شد؛ درحالی که یازده سال داشت.

ز) دولت امویان اندلس

هشام دوم مؤیدبن حکم مستنصر در سال 366ق جانشین پدر شد؛ درحالی که ده سال داشت.

ح) دولت مرابطون

اسحاق بن علی بن یوسف بن تاشفین در سال 541ق جانشین برادرزاده اش ابراهیم بن تاشفین شد؛ درحالی که ده سال داشت.

ط) دولت موحدون

مستنصر ابویعقوب بن محمدناصر در سال 611ق جانشین پدر شد؛ درحالی که شانزده سال داشت.

آنچه بر شمردیم، به این افراد منحصر نبود؛ بلکه همه برای نمونه بود؛ زیرا نظام موروثی در دولت های اسلامی این اجازه را می داد که پسر به جای پدر یا برادر بنشیند؛ هرچند شرایط حکومت را دارا نباشد؛ درحالی که چنین چیزی با شریعت اسلام نمی سازد؛ زیرا از شرایط خلافت این است که بر اساس اصل شورا باشد و حاکم فردی دانشمند، خردمند و رشید باشد. از سوی دیگر نظام موروثی باعث می شد وزیران و امیران، در کفالت و قیمومت، بر این شاهان به رقابت بپردازند؛ زیرا هرکس به این مقام دست می یافت، اختیارات حکومتی را قبضه می کرد و می توانست در اموال دولتی هر گونه بخواهد دخل و تصرف کند و در نتیجه ثروت هنگفتی عاید او می شد. همچنین هر گاه
یکی از اینان به کفالت برگزیده می شد، جشنی برای خلیفه جدید برپا می شد و او را به زیور شاهان می آراستند و لباس شاهی بر تن او می کردند؛ سپس اگر خردسال بود، کفیل، او را بر دوش می گرفت و به محل جشن می آورد و گاه آن طفل خردسال از مشاهده جمعیت و مجلس، وحشت می کرد و به گریه می افتاد و در برخی مواقع به قدری می ترسید که کار خرابی می کرد؛ چنان که برای فائز فاطمی اتفاق افتاد. او که کودکی پنج ساله بود، وقتی وزیر، عباس بن ابوالفتوح صنهاجی او را بر دوش گرفت و به مجلس آورد، سخت ترسید و از ترس بر شانه وزیر ادرار کرد !

همچنین اگر جانشین خلیفه نوجوان می بود، پس از جشن خلافت او را در قصر محدود می کردند و از چشم مردم دور نگه می داشتند و کودکانی هم سن وسال دور او گرد می آوردند تا با او بازی کنند و اگر در آستانه بلوغ بود، او را با کنیزکان و انواع سرگرمی ها و و ابتذال های اغواگر و مناسب با این سن و سال، مشغول می داشتند؛ چنان که برای ظافر خلیفه فاطمی که در هفده سالگی جانشین پدر شد، رخ داد. (3)

2 . نزاع بر سر حکومت

تجزیه جهان اسلام به دولت های کوچک، سبب شد میان حاکمان، نزاع ها و کشمکش های سختی درگیرد و به فروپاشی و زوال آن دولت ها بینجامد؛ چنان که نشستن اطفال و نوجوانان بر تخت سلطنت سبب شد اتابکان و نوّاب آنان قدرت را در دست بگیرند و برای هم دسیسه بچینند تا قدرت را از چنگ حریف در آورده، به خود اختصاص دهند:

الف) دولت سلجوقیان

طغرل بیگ اول، مؤسس دولت سلجوقیان برادرزاده اش سلیمان پسر داوود را جانشین خود معرفی کرده بود. چون طغرل بیگ در سال 455ق درگذشت، آلب ارسلان پسر داوود، سلطنت را از چنگ برادرش سلیمان درآورد. سپس پسرعمویش قتلمش پسر ارسلان بیغو بر او شورید. آلب ارسلان با او جنگید و او را کشت. پس از درگذشت آلب ارسلان به سال 465ق پسرش ملک شاه جای او نشست. سلیمان پسر قتلمش بر او شورید و توانست بخش بزرگی از آسیای صغیر (آناتولی) را زیر سیطره خود قرار دهد ـ چنانکه پیش از این از آن یاد کردیم ـ در سال 466ق قاورت پسر داوود علیه برادرزاده اش ملک شاه شورید. ملک شاه در اطراف همدان بر او دست یافت؛ وی را اسیر کرد و کشت. در سال 473ق تتش پسر آلب ارسلان علیه برادرزاده اش ملک شاه شورید و بر شماری از شهرهای خراسان چیره شد. ملک شاه با او مصالحه کرد که تتش بر سرزمین شام