اولین آنها ابوبکر سیف الدین ملقب به منصور بود. او یک سال بیشتر حکومت نکرد و به سال 742ق خلع شد. پس از او برادرش کچک سلطنت کرد و ملک اشرف علاءالدین لقب داشت. او پنج سال داشت و یک سال نگذشته بود که خلع شد و سپس برادرش احمد سلطنت کرد و ملک ناصر شهاب الدین لقب داشت. پس از دو ماه برادرش اسماعیل، او را خلع کرد و کشت و خود به ملک صالح عمادالدین ملقب شد. اسماعیل سه سال حکومت کرد و در سال 746ق کشته شد و برادرش شعبان (اول) بر تخت نشست و به ملک کامل سیف الدین ملقب شد و پس از یک سال خلع و زندانی شد و در همان زندان کشته شد. پس از او برادرش حاجی اول سلطنت کرد و ملک مظفر سیف الدین لقب یافت و یک سال نگذشته بود که خلع و سرش بریده شد و برادرش حسن در سال 748ق به حکومت رسید و ملقب به ملک صالح صلاح الدین شد. پس از او سلطنت ممالیک بحری تا سال 784ق طول کشید و سپس به ممالیک برجی منتقل شد. اینان همانند ممالیک بحری از مملوکان ترک و چرکسی بودند و با کشورگشایی عثمانی به سال 922 ق فرو پاشیدند.

ه) در دولت مرابطون

دولت مرابطون در دوران یوسف بن تاشفین و پسرش علی (453 ـ 537ق) به اوج خود رسید؛ سپس سیر نزولی یافت. در اواخر دوران شان دو پادشاه بر تخت نشستند که به سن بلوغ نرسیده بودند؛ یکی ابراهیم بن تاشفینُ بن علی بن یوسف بن تاشفین و دیگری پسرعمویش اسحاق بن علی بن یوسف بن تاشفین. اولی در سال 540ق پس از درگذشت پدرش به سلطنت نشست که در دوره او مرابطون نتوانستند در جنگ در برابر موحدون بایستند، شکست خوردند و ابراهیم دستگیر و کشته شد و پس از او به سال 541ق با دومی بیعت کردند و هنگامی که موحدون، مراکش را اشغال کردند، اسحاق و هر یک از امیران مرابطی را که یافتند، کشتند و حکومت شان را برانداختند.

و) در دولت موحدون

این دولت در دوران پادشاه ابویوسف یعقوب (580 ـ 595ق) به اوج قدرت رسید؛ یعنی پس از پیروزی بر آلفونسوی هشتم، پادشاه قشتاله در جنگ ارک به سال 591ق؛ ولی در دوره پسرش محمد ناصر (595 ـ 611ق) پس از شکست در مقابل اسپانیا در جنگ عقاب به سال 609ق و شکست در جنگ ابودانس به سال 614ق در عهد پسرش یوسف مستنصر (611 ـ 620ق)، این دولت سیر نزولی یافت و پس از خلع عبدالواحد ابن یوسف اول، ابن یعقوب در سال 621ق و جایگزینی ابومحمد عبداللّه پسر برادرش یعقوب منصور ملقب به ملک عادل و سپس خلع وی در سال 624ق و قتل او و جایگزینی یحیی بن محمد ناصر ملقب به معتصم باللّه ـ پس از اینها ـ ضعف در دولت بیشتر شد؛ نیز زمانی این ضعف به نهایت خود رسید که این اتفاقات رخ داد: عموی معتصم باللّه، یعنی ابوالعلاء ادریس بن یعقوب منصور، بیعت او را به رسمیت نشناخت و اهل اندلس با خود او بیعت کردند و ملقب به مأمون شد و در دولت موحدون شکاف به وجود آمد و به دو دولت تقسیم گشت: دولتی در اندلس و دولتی در مغرب، و مأمون به مغرب رفت تا سلطنت را از چنگ برادرزاده اش درآورد و از کسانی که برادرش ملک عادل را کشتند، انتقام بگیرد. او دراین راه از سپاه اسپانیا کمک خواست. مادرش اسپانیایی بود و پادشاه اسپانیا فردیناند سوم پادشاه قشتاله در مقابل شروطی، به او کمک کرد؛ ازجمله: ده قلعه از قلعه های نزدیک اشبیلیه را به او بدهد و برای سپاه اسپانیا پس از ورود به مغرب، کلیسایی در مراکش بسازد و هر سرباز اسپانیایی که مسلمان شد، اسلامش پذیرفته نشود. مأمون توانست وارد مراکش شود و برادرزاده اش یحیی معتصم باللّه را شکست دهد و سران موحدون را که با او بیعت کرده بودند، بکشد. مأمون به شرط های پادشاه اسپانیا عمل کرد؛ ده قلعه به او داد و در مراکش کلیسایی برای سربازان اسپانیا ساخت. چیزی نگذشت که برادرش ابوموسی عمران بن یعقوب امیر سبته بر او شورید و برای جنگ با او حرکت کرد و او را به محاصره درآورد. در غیاب مأمون و در زمان محاصره، برادرزاده اش یحیی به همراه دسته های بسیاری از اعراب و بربر بازگشت و وارد مراکش شد. مأمون به سرعت برگشت؛ ولی در راه به سال 610ق درگذشت. پس از وی با عبدالواحد رشید بیعت شد و کشمکش میان عموها و فرزندان آنقدر ادامه یافت تا در عهد آخرین پادشاه ابوالعلا ادریس واثق باللّه ملقب به ابودبوس، بنی مرین در سال 668ق بر مراکش چیره شدند و دولت موحدون زوال یافت و دولت بنی مرین بر خرابه های آن برپا شد.

ز) دولت های شمال آفریقا

پس از برچیده شدن دولت موحدون ـ که بر شمال آفریقا از تونس تا مراکش سیطره داشت ـ سه دولت بر سر کار آمدند: بنی مرین در مغرب دور به پایتختی مراکش، بنی زیان از قبیله بنوعبدالواد در مغرب میانه (الجزایر) به پایتختی تلمسان و دولت حفصیان در مغرب نزدیک (تونس) به پایتختی شهر تونس. جنگ ها و شورش ها و فتنه هایی که میان این دولت ها درگرفت، ناتوان شان کرد و از یاری برادران مسلمان خود در اندلس بازشان داشت؛ آنان را در دست اسپانیایی ها رها کرد و در معرض حمله اسپانیایی ها و نورمان ها قرار داد تا اینکه عثمانیان در