تأثیرگذاری حوادث پیش گفته در حوزه های مختلف زندگی در مباحث گذشته نتیجه رویدادها که فروپاشی سریع دولت های اسلامی بود را مشاهده کردیم؛ همچنین به مسائلی اشاره کردیم که به این فروپاشی کمک کرد؛ مسائلی همچون حملات بیگانگان و جنگ های داخلی و عواملی که منجر به آنها شد. آثار و نتایج این رویدادها بر تمام جوانب زندگی مردم، ازجمله سیاست، جامعه، فرهنگ و دانش بازتاب داشته است:

الف) زندگی سیاسی

سیاست در لغت، اقدام اصلاحی برای کاری (ر. ک: لسان العرب، ذیل «سیاست») و در اصطلاح، فنی است که کاری را باپختگی و تجربه زیاد انجام می دهند تا نتیجه مطلوب به دست آید. مفهوم سیاست به امور داخلی و خارجی دولت ها پیوند خورده است. سیاست به هر دو معنا در اسلام برمی گردد؛ به معیارهای قدرت که مقرون به عدل و منش اخلاقی خیرخواهانه باشد، و براساس همین معیارها بود که اولین حکومت اسلامی، سیاست داخلی و خارجی خود را بنا نهاد و گستره آن شرق تا غرب را فراگرفت و ملت ها تحت فرمانش درآمدند و در ناز و نعمت و آسایش زندگی کردند و به رسالت اسلام ایمان آوردند و در شالوده شکوه و عظمت آن شرکت جستند و چون حکومت به بنی عباس رسید، آل برمک از ایرانیان و سپس آل سهل در زمان مأمون، موقعیت و بهره خوبی در سیاست دولت بنی عباس پیدا کردند و وقتی خلافت به معتصم بن رشید رسید، تحول مهمی در سیاست دولت پیدا شد. معتصم عرب ها را از جرگه سپاه بیرون کرد و ترکان را که از سرزمین هاشان فراخوانده بود، به جای آنان نشاند. عرب ها به صحرا باز گشتند تا به زندگی بدوی بپردازند، گروه تشکیل دهند و برای درآمد زندگی به قافله ها حمله کنند و به غارت شهرها و مراکز مهم بپردازند؛ سپس گروهی که همچون اعراب [جاهلی] بودند، با خود شمشیر برداشتند؛ همانان که اسلام آورده بودند و ایمان نیاورده بودند [که قرآن در وصف آنان می گوید :] «اعراب گفتند ایمان آوردیم. به آنان بگو ایمان نیاورده اید، ولی بگویید اسلام آورده ایم و هنوز ایمان در دل هاتان وارد نشده است».(27)

ترکان برای جنگ بازوانی قوی و سطوتی شدید داشتند و به واسطه آنان معتصم توانست شورش بابک خرم دین را در سال 221ق فرونشاند و سپس به واسطه آنان بر رومیان که پشتوانه آن شورش بودند، روی آورد و در جنگ عموریه در سال 223ق به پیروزی بزرگی دست یافت. با این پیروزی، ترکان جایگاه والایی پیدا کردند. پس از درگذشت معتصم، قدرت فرماندهان ترک افزون شد و چون منتصر از آنان خواست پدرش متوکل را بکشند، پدرش را به همراه
وزیرش فتح بن خاقان کشتند و عنان قدرت را به دست گرفتند و تدبیر امور حکومت به دست ایشان افتاد. از همان وقت بود که سلطه و حاکمیت یافتند و بنی عباس دست از حکومت کشیدند و از خلافت به این بسنده کردند که در خطبه های جمعه و عیدین نام آنان برده شود.

در ادامه، میان فرماندهان ترک نزاع برخاست؛ برای هم دسیسه چیدند و به جنگ پرداختند و در دوره خلافت مستکفی باللّه در سال 333 ـ 334ق جنگ میان آنان شدت یافت که آل بویه بر آنان یورش بردند و بغداد را تصرف کردند. آل بویه از پیش بر دو سرزمین فارس و ری حکومت داشتند و سلطه خود را تا خلافت توسعه دادند؛ همه قدرت را از خلیفه گرفتند و برای او حقوق ماهیانه تعیین کردند و خلیفه با دیگر کارگزاران دولت مساوی شد؛ سپس سلطه خود را با خلع خلیفه مستکفی آغاز کردند. چشمان او را میل کشیدند و مطیع للّه بن مقتدر باللّه را به جای او نشاندند و سرزمین ها را میان خود تقسیم کردند و در هر منطقه دولتی مستقل برای خود تشکیل دادند.

در دوران خلیفه قائم بامراللّه (422 ـ 467ق) در ماوراءالنهر دولت سلجوقیان به رهبری طغرل بیگ تأسیس شد. طغرل بیگ اسلام آورده بود و مذهب حنفی داشت. او حکومت غزنویان را برانداخت و بر خراسان چیره شد و در آن دولتی سلجوقی تأسیس کرد و اصفهان را پایتخت آن قرار داد و سپس حکومتش به نواحی دریای خزر رسید. طغرل بیگ به خلیفه عباسی اعلان وفاداری کرد و خلیفه از او خواست وی را از رفتار خودسرانه سلطان دیلمی خسرو فیروز ملقب به رحیم و سیطره وزیر او ارسلان بن عبداللّه بساسیری نجات دهد. بساسیری برای مستنصر خلیفه فاطمی در مساجد بغداد تبلیغ کرده، به نام او خطبه خوانده بود. طغرل بیگ درخواست خلیفه را پذیرفت و وارد بغداد شد و بساسیری را پس از حوادثی که میان آنان رخ داد، دستگیر کرد و ملک رحیم دیلمی را نیز دستگیر و زندانی ساخت. ملک رحیم در زندان مرد و دولت آل بویه در عراق برافتاد و بقایای آن در فارس از میان رفت. پس از آن، دولت سلجوقیان تا سرزمین روم و شام گسترش یافت و در عهد سلطان آلب ارسلان و پسرش ملک شاه به اوج شکوه خود رسید؛ ولی پس از آن دو، حکومت میان پسران و عموها تقسیم شد و میان آنان جنگ و فتنه رخ داد و از امنیت و صلح و آرامش برخوردار نشدند. این جنگ ها و فتنه ها آنان را از مقابله با جنگ اول صلیبی بازداشت و سرزمین شام و دولت های کوچک آن نتوانستند جلوی پیشرفت صلیبیان را بگیرند. آنان در سال 492ق بر انطاکیه دست یافتند و سپس بیت المقدس را پس از قتل عام مردم، به گونه ای که در تاریخ سابقه نداشت، تصرف کردند؛ پس از آن، جنگ های