دیگر منابع: فوات الوفیات 3/183 معجم الشعراء 161 نهایة الارب 22/141 وفیات الاعیان 1/340 الموشح 366 تاریخ الطبری 8/300.

فضل ـ سرخسی (154 ـ 202هـ )

ابوالعباس فضل بن سهل بن عبدالله سرخسی، مشهور به ذوالریاستین.

در سال 154هـ در سرخس متولد شد،1 اما بر اساس گزارش طبری که می گوید: عمر وی به هنگام مرگ شصت سال بود،2 ولادت وی باید در سال 142هـ رخ داده باشد. وی از اشراف زادگان ایرانی بود و پدرش سهل در زمان هارون الرشید (خلافت 170 ـ 193هـ ) اسلام آورد و به دستگاه یحیی بن خالد برمکی پیوست و پسرانش فضل و حسن نیز به خدمت جعفر بن یحیی درآمدند و در نهایت، فضل به واسطه جعفر برمکی از خواص مأمون (خلافت 198 ـ 218هـ ) گردید. به گفته خطیب بغدادی، زمانی که فضل بن سهل تصمیم به اسلام آوردن گرفت، کراهت داشت از اینکه به دست هارون و مأمون مسلمان شود، از این رو در روز جمعه ای به تنهایی به مسجد جامع رفت، غسل کرد و لباس مسلمانی پوشید،3 ولی بنا بر روایتی که ذهبی آورده، در سال 190هـ به دست مأمون اسلام آورد و از شیعیان بود.4 شیخ طوسی او را در زمره اصحاب امام رضا(علیه السلام)برشمرده است.5 وی دارای حدیث مسندی نیز می باشد که آن را از یحیی بن خالد برمکی نقل، و طاهر بن حسین از او روایت کرده است.6 وی که از ذوق شاعری،7 هوش، زیرکی، بلاغت و فصاحت خاصی برخوردار بود و در ستاره شناسی نیز مهارت داشت،8 به وزارت مأمون رسید و در بسیاری از امور حکومت و مملکت طرف مشورت او قرار گرفت. او که در مدت اندکی به جایگاه و منزلتی خاص نزد خلیفه نایل شده بود،9 پس از به قتل رسیدن علی بن عیسی بن ماهان و عبدالرحمان بن جبلة انباوی از فرماندهان لشکر امین به دست طاهر ذوالیمینین، به حکومت و امارت همدان تا دریای خزر و گرگان و خلیج فارس و سرحدات هند رسید.10 او بدین گونه هم ریاست وزیران و دیوان و هم فرماندهی لشکریان مأمون را عهده دار بود و بدین سبب به ذوالریاستین شهرت یافت.11 تألیفی به نام الاختیارات که در موضوع شناخت اوقات و ایام و نجوم بوده، از آثار اوست.12 سرانجام مأمون به دلیل زیرکی و شجاعت خاص و آوازه ای که فضل به دست آورده بود، نتوانست او را تحمل کند و چون حکومت و خلافت را در خطر دید، تصمیم به قتل وی گرفت و بدین منظور دایی خویش، غالب اسود را به همراه جمعی دیگر برای کشتن او به سرخس فرستاد13 و آنان وی را در 60 سالگی به سال 202هـ در حمام سرخس به قتل رساندند.14

پی نوشت ها

[1] ـ الاعلام 5/149.
[2] ــ تاریخ الطبری 8/565.
[3] ــ تاریخ بغداد 12/339.
[4] ــ سیر اعلام النبلاء 10/99 و 100.
[5] ــ رجال الطوسی 385.
[6] ــ تاریخ بغداد 12/340.
[7] ــ معجم الشعراء 163.
[8] ــ وفیات الاعیان 4/42.
[9] ــ الکامل فی التاریخ 6/229 ـ 231.
[10] ــ تاریخ الطبری 8/424.
[11] ــ سیر اعلام النبلاء 10/100 تاریخ بغداد 12/340.
[12] ــ کشف الظنون 1/34.
[13] ــ الکامل فی التاریخ 6/346 و 348.
[14] ــ تاریخ الطبری 8/565.*

دیگر منابع: شذرات الذهب 2/4 جامع الرواة 2/5 العبر 1/265 منهج المقال 260 تاریخ خلیفة بن خیاط 387 الفهرست (الندیم) 135 و 160 لغت نامه دهخدا 7/10148 رجال ابن داود 272.

فضل ـ شیبانی (در عصر امام کاظم(علیه السلام))

فضل بن یونس بن موسی کاتب شیبانی بغدادی کوفی.

وی در اصل کوفی بود، ولی در بغداد به سر می برد.1 او از اصحاب امام موسی کاظم(علیه السلام)بود2 و از آن بزرگوار روایت نقل کرده است.3 احمد بن محمد، بکر بن محمد،4 حسن بن محبوب،5 محمد بن ابی عمیر،6 علی بن مهزیار7 و دیگران از وی روایت کرده اند. برخی از رجال نویسان او را توثیق کرده8 و برخی از شیعیان واقفی مذهب9 شمرده اند. نام وی در طریق اسناد نوزده روایت آمده است.10 او دارای کتاب الحدیث11 است که حسن بن محبوب آن را روایت کرده است.12

پی نوشت ها

[1] ـ الفهرست (طوسی) 125 رجال البرقی 50.
[2] ــ الفهرست (طوسی) 125 رجال الطوسی 357.
[3] ــ رجال النجاشی 2/172.
[4] ــ جامع الرواة 2/8.
[5] ــ الفهرست (طوسی) 125.
[6] ــ تنقیح المقال 2/12.
[7] ــ معجم رجال حدیث 13/317.
[8] ــ رجال النجاشی 2/172.
[9] ــ الفهرست (طوسی) 125 رجال ابن داود 493.
[10] ــ معجم رجال حدیث 13/318.
[11] ــ الذریعه 6/357. 12 ـ الفهرست (طوسی) 125 رجال النجاشی 2/172.

دیگر منابع: نقد الرجال 268 منهج المقال 262 مجمع الرجال 5/34 مستدرکات علم رجال الحدیث 6/219.