فضل ـ عبدیه (م 257هـ )

فضل، معروف به فضل شاعره و فضل عبدیه.

از زنان شاعری است که در بصره زاده شد و رشد یافت.1 مادرش از یمامه بود،2 از این رو برخی خود وی را متولد یمامه دانسته اند.3 فضل از کنیزانی است که در خانه مردی از قبیله عبدالقیس تربیت یافته و رشد کرد، بدین سبب به فضل عبدیّه شهرت یافت. پس از آنکه به مراحلی از رشد جسمانی رسیده و تحصیلات مقدماتی را فرا گرفته بود، شخصی به نام محمد بن فرج رخجی وی را خریده و به متوکل عباسی (خلافت 218 ـ 227هـ ) هدیه کرد4 و در نهایت به دست همو آزاد گردید.5 وی از ادیبان و شاعران برجسته زمان خویش و در نهایت جمال و کمال و زبان آوری و فصاحت بود و اشعار بسیار جالب و جذابی سروده است. نزد خلفا و ملوک و اشراف جایگاه خاصی داشت و اوقات خویش را با ادیبان و شاعران سپری می کرد.6 ادیبانی چون ابودلف عجلی، بنان شاعره، ابومنصور باخرزی و سعید بن حمید کاتب در مجلس وی حاضر می شده و به تبادل اشعار و نکات ادبی می پرداختند.7 در سروده هایش خلفا و ملوک را ستایش کرده و بعضاً اشعارش مشتمل بر هجویاتی نیز است.8 گفته شده که وی از شیعیان واقعی و متعصب بود و از آن رو که منزلتی نزد خلفا داشت، خواسته های شیعیان را با وساطت نزد خلفا برآورده می ساخت. او سرانجام عاشق سعید بن حمید کاتب که ناصبی و ا ز دشمنان سرسخت علی و اهل بیت(علیهم السلام) بود، گردید و به عشق وصال، از تشیع خود دست کشیده و به عقیده سعید درآمد و تا پایان عمرش بر آن عقیده باقی بود.9 به گفته الندیم، مجموع اشعار وی بیست ورقه شعر بوده است.10 او سرانجام به سال 25711 یا 260هـ 12 در بغداد درگذشت.13

پی نوشت ها

[1] ـ الاغانی 19/301.
[2] ــ الاعلام 5/146.
[3] ــ فوات الوفیات 3/185.
[4] ــ الاغانی 19/301.
[5] ــ الاعلام 5/146.
[6] ــ طبقات الشعراء (ابن معتز) 426.
[7] ــ الاغانی 19/301.
[8] ــ اعلام النساء 4/171.
[9] ــ طبقات الشعراء (ابن معتز) 426.
[10] ــ الفهرست 187.
[11] ــ النجوم الزاهرة 3/28 المنتظم 12/134.
[12] ــ فوات الوفیات 3/185 تاریخ التراث العربی 2/4/229.
[13] ــ الاعلام 5/14.*

دیگر منابع: لغت نامه دهخدا 10/15146 معجم المؤلفین 8/69 تاریخ الاسلام 19/229.

فضل ـ عجلی (حدود 35 ـ نیمه اول قرن دوم هجری)

ابونجم مفضل (فضل) بن قدامة بن عبیدالله عجلی.

درباره تاریخ ولادت و آغاز زندگی وی تنها به این روایت می توان استناد کرد که گفته اند: وی در اوایل حکومت هشام بن عبدالملک1 (حکومت 105 ـ 125هـ )2 هفتاد سال داشته است، در این صورت باید حدود 35هـ به دنیا آمده باشد.3 ابونجم در قبیله بنی عجل که به داشتن شاعران رجزسرا مشهور بود، پرورش یافت و در زمره نامدارترین رجزسرایان روزگار خود درآمد. ابن سلام وی را هم طبقه اغلب عجلی، عجاج و رؤبة بن عجاج دانسته است.4 ابونجم ظاهراً در روزگار عبدالملک بن مروان (حکومت 65 ـ 86هـ )به امویان پیوست5 و در همین دوران بود که به رقابت با شاعران عصر خویش مانند فرزدق برخاست و با شرکت در محافل شعری که در حضور سلیمان بن عبدالملک (حکومت 86 ـ 96هـ )بر پا می شد، شایستگی و نبوغ خود را به اثبات رسانید.6 رقابت وی با عجاج و رؤبة بن عجاج تمیمی نیز که در واقع رقابت بین دو قبیله ربیعه و مضر بود، مشهور است.7 با این حال رؤبة بن عجاج وی را سخت گرامی می داشت و به گفته ابوعمرو شیبانی، رؤبة در مجالس شعرخوانی ابونجم حاضر می شد و اشعار او را به خاطر می سپرد و آنها را برای دیگران روایت می کرد. رؤبه ارجوزه لامیه وی را سرآمد همه ارجوزه ها و خود او را «رجاز العرب» خوانده است.8 ابونجم بین بصرة، دمشق و رصافة در آمد و شد بود و با مدیحه سرایی، روزگار می گذارنید.

از ممدوحان او عبدالملک بن مروان، هشام بن عبدالملک، حجاج بن یوسف، حکم بن عبدالمطلب و عبدالملک بن بشر را می توان نام برد.9 با این حال وی یک بار قصیده ای برای هشام خواند و خلیفه به گمان اینکه در یکی از ابیات آن، اشارتی به لوچی چشمان او هست، خشمگین شد و شاعر را از دربار راند. ابونجم از آن پس مدتی را با فقر و درماندگی سپری کرد، اما دیری نپایید که خلیفه بر سر لطف آمد و با بخشیدن پانصد دینار از او دلجویی کرد.10 وی ظاهراً تا آخر عمر در قطعه زمینی در نزدیکی کوفه که هشام بن عبدالملک به او بخشیده بود، به سر برد.11 اشعار ابونجم را راویانی چون ابوعمرو شیبانی و ابوسعید سکری گردآوری کرده اند.12 بیشتر این سروده ها در قالب رجز است و اغلب به مدح و وصف اختصاص یافته است. برخی،