فضل ـ نیریزی (زنده در نیمه دوم قرن سوم هجری)

ابوالعباس فضل بن حاتم نیریزی بغدادی.

از مردمان نیریز فارس بود1 و در نیمه دوم قرن سوم و احتمالا در اوایل قرن چهارم می زیست. از زیست نامه وی اطلاع زیادی در دست نیست. گفته اند که وی فعالیت علمی داشته2 و از ریاضی دانان و منجمان دوره اسلامی در عصر خویش به شمار می رفت.3 او معاصر و همنشین با معتضد خلیفه عباسی (خلافت 279 ـ 289هـ ) بود4 و برخی از تألیفات خود را به نام وی نوشته است.5 آثار وی همواره مورد توجه و اعتماد ریاضی دانان و منجمان بزرگ بوده است. بیرونی در چندین موضع از تألیفات خود، از نیریزی نام برده و مسائل و مطالبی را از وی نقل کرده و به آرای او استناد نموده است.6 وی علاوه بر شرحی که بر کتاب اصول الهندسه اقلیدس، کتاب المجسطی بطلمیوس و کتاب اسطروشیا نوشته، دارای آثار دیگری نیز می باشد که از آن جمله است: سمت القبله الزیج الصغیر البراهین فی تهیئه و احداث الجوّ که آن را برای معتضد عباسی تألیف کرده است.7 تاریخ دقیق وفات وی معلوم نیست، ولی احتمالا در حدود 290 8 یا 310هـ 9 بوده است.

پی نوشت ها

[1] ـ تاریخ الحکماء 254.
[2] ــ زندگی نامه ریاضیدانان دوره اسلامی 513.
[3] ــ تاریخ الحکماء 254.
[4] ــ الاعلام 5/148.
[5] ــ الفهرست (الندیم) 338.
[6] ــ زندگی نامه ریاضیدانان دوره اسلامی 513.
[7] ــ الفهرست (الندیم) 325، 327 و 338.
[8] ــ هدیة العارفین 1/819.
[9] ــ تاریخ الادب العربی (بروکلمان) 4/182 الاعلام 5/147.*

دیگر منابع: لغت نامه دهخدا 14/20281 کشف الظنون 2/1594 موسوعة علماء الریاضیات 186 معجم المؤلفین 8/66.

فضل ـ نیشابوری (م 260هـ )

ابومحمد فضل بن شاذان بن خلیل نیشابوری ازدی، معروف به ابن شاذان.

از فقیهان، محدثان و متکلمان بزرگ شیعه در قرن سوم است و پدرش شاذان بن خلیل هم از محدثان امامیه و از شاگردان یونس بن عبدالرحمان بود.1 گویا نام پدرش خلیل، و شاذان لقب اوست که به اشتباه بین شاذان و خلیل «ابن» گذاشته اند.2 ابومحمد اهل نیشابور بود. از تاریخ ولادتش گزارشی به دست ما نرسیده است، اما از آنجا که از امام رضا(علیه السلام)بسیار روایت کرده و حتی یکی از کتاب هایش را بر اساس آموخته هایش از آن حضرت فراهم آورده3 که گویای توانایی علمی او در زمان امامت امام هشتم (183 ـ 203هـ ) است، برمی آید که دست کم در حدود 180هـ زاده شده باشد. آن گونه که از گزارشات کشّی بر می آید، ابن شاذان در نوجوانی و مدتی پس از مرگ هارون الرشید (م 193هـ ) به همراه پدرش به بغداد آمد و در مسجد زیتونه، محله قطیعة الربیع بغداد نزد اسماعیل بن عباد به آموختن قرآن پرداخت4 و سپس به کوفه رفت و در آنجا از مشایخی چون محمد بن ابی عمیر (م 217هـ )، عبدالرحمان بن ابی نجران، نصر بن مزاحم منقری، حسن بن علی وشّاء، حسن بن علی بن فضال،5 احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی، معمر بن خلاّد،6 صفوان بن یحیی، حسن بن محبوب و محمد بن اسماعیل بن بزیع بهره جست.7 ابن شاذان به واسط نیز سفر کرده است.8 شیخ طوسی او را در شمار اصحاب امام هادی(علیه السلام) و امام حسن عسکری(علیه السلام)آورده9 و نجاشی او را راوی امام جواد(علیه السلام)هم ذکر کرده است.10 ابن شاذان پس از سال ها تحصیل و کسب معارف تشیع و به احتمال زیاد، تدریس و نگارش برخی از کتاب هایش از عراق به نیشابور بازگشت. در زمانی که عبدالله بن طاهر (حکومت 214 ـ 230هـ ) بر خراسان حکومت می کرد، فضل را به جهت تشیع مورد تفتیش عقاید قرار داد و تبعید کرد، اما تبعیدگاه او بیان نشده است و شاید بیهق باشد که در پایان عمر از آنجا نیز گریزان شد. وی یکی از عالمان شیعه امامی خراسان به شمار می رفت و کشّی از ارتباط دورادور او با امام هادی(علیه السلام) خبر داده است.11 برجسته ترین جنبه علمی شخصیت فضل، تخصص وی در کلام است و از وی به عنوان متکلمی جلیل القدر یاد کرده اند.12 محقق حلی نیز او را در شمار فقیهان درجه اول امامیه قرار داده است.13 ابومحمد به عنوان راوی، در سلسله اسناد بسیاری از احادیث امامیه قرار گرفته و نجاشی به توثیق او تصریح کرده است.14 کسانی چون علی بن محمد بن قتیبه نیشابوری، محمد بن اسماعیل و عبدالله بن حمدویه از وی روایت کرده اند.15 وی در اواخر عمر در بیهق بوده که خوارج در مناطق خراسان دست به آشوب زدند و او از ترس خوارج به نیشابور گریخت، اما در اثر سختی های این سفر، در اواخر سال 259هـ در بستر بیماری افتاد و در اوایل سال 260هـ در نزدیکی نیشابور قدیم