درگذشت و ابوعلی احمد بن یعقوب بیهقی بر او نماز گزارد16 و در همان جا به خاک سپرده شد. مقبره ابن شاذان هم اکنون در نزدیکی نیشابور کنونی باقی است. نجاشی به نقل از یحیی بن زکریا کنجی، تألیفات فضل بن شاذان را 180 کتاب می داند که تنها بخش اندکی از آنها به دست او و شیخ طوسی رسیده است. این آثار عبارت اند از: الامامة الکبیر الاربع مسائل فی الامامه الخصال فی الامامه المعیار و الموازنه فضل امیرالمؤمنین(علیه السلام) معرفة الهدی و الضلاله القائم(علیه السلام) کتاب الرجعه اثبات الرجعه الملاحم السنن الفرائض الکبیر الفرائض الاوسط الفرائض الصغیر المسح علی الخفین الطلاق کتاب العروس (العین) الوعید و المسائل فی العالم و حدوثه الوعد و الوعید محنة الاسلام الاستطاعه مسائل فی العلم المسائل و الجوابات الاعراض و الجواهر العلل(علل مربوط به عبادات که از امام رضا(علیه السلام) شنیده است17) الایمان اللطیفالحسنی التعری و الحاصل المتعتین متعة النساء و متعة الحج حذو النعل بالنعل مسائل البلدان النجاح فی عمل شهر رمضان التنبیه فی الجبر و التشبیه النسبة بین الجبریة و البتریه الدیباج (در این کتاب مسأله های گوناگون از کسانی چون ابوثور شافعی و اصفهانی گرد آورده و این عنوان، نامی است که شاگرد و راوی همه آثارش علی بن محمد بن قتیبه بر آن نهاده است) التوحید فی (من) کتب الله المنزلة الاربعه (به گفته شیخ طوسی، این کتاب در ردّ یزید بن بزیع خارجی است) الرّد علی یمان بن رباب خارجی الرّد علی الاصّم الرّد علی المرجئه الرّد علی المثلثه الرّد علی الفلاسفه الرّد علی المنانیه الرّد علی الباطنیة و القرامطه الرّد علی البائسه النقض علی الاسکافی فی تقویة الجسم الرّد علی اهل التعطیل الرّد علی الدامغة الثنویه الرد علی الغلاة الرّد علی الغالیة المحمدیه تبیان اصل الضلاله الرّد علی محمد بن کرام الرّد علی احمد بن الحسین الرّد علی احمد بن یحیی الرّد علی الحشویه الرّد علی الحسن البصری فی التفضیل النقض علی ابی عبید فی الطلاق النقض علی من یدعی الفلسفة فی التوحید و الاعراض و الجواهر و الجزء (شاید با کتاب های الاعراض والجواهر و الرد علی الفلاسفه یکی باشد)18 یوم و لیله (که به رؤیت امام حسن عسکری(علیه السلام)رسیده و مورد تأیید آن حضرت قرار گرفته است)19 و الایضاح که با تحقیق محدث ارموی به چاپ رسیده است.

گفتنی است دو تن با نام فضل بن شاذان وجود دارد که یکی این نیشابوری و دیگری رازی است که گویا از عالمان اهل سنت می باشد.20 همان گونه که شیخ طوسی این احتمال را مطرح کرده،21 الندیم و بسیاری دیگر این دو را یکی پنداشته و هم شیعه و هم سنی خوانده اند، از این رو الندیم می گوید: هر دو گروه شیعه و حشویه (اهل سنت) فضل بن شاذان را از آن خود می دانند. آن گاه می افزاید که شرح حال فضل را به تناسب در شمار دانشمندان شیعه به تفصیل آورده است،22 ولی متأسفانه در کتاب حاضر هیچ مطلبی وجود ندارد. همچنین عباس بن فضل بن شاذان، محدث سنی و پسر رازی است نه نیشابوری.23

پی نوشت ها

[1] ـ رجال النجاشی 2/168.
[2] ــ اختیار معرفة الرجال 484 الایضاح 45، مقدمه مصحح.
[3] ــ من لا یحضره الفقیه 1/ 454 و 522.
[4] ــ اختیار معرفة الرجال 515، 591 و 592 . گویا استاد قرائت او، اسماعیل بن عباد بصری بوده که در بغداد هم حضور داشته است تاریخ مدینة دمشق 42/468 و 470.
[5] ــ الغیبه (طوسی) 162، 163، 177، 185 و 437.
[6] ــ الرشاد 2/374 و 376.
[7] ــ جامع الرواة 2/5.
[8] ــ اختیار معرفة الرجال 255.
[9] ــ رجال الطوسی 420 و 434.
[10] ــ رجال النجاشی 2/168 رجال ابن داود 272.
[11] ــ اختیار معرفة الرجال 539 ـ 543.
[12] ــ رجال النجاشی 2/168 الفهرست (طوسی) 124.
[13] ــ خلاصة الاقوال 133.
[14] ــ رجال النجاشی 2/168 معجم رجال الحدیث 14/309 ـ 321.
[15] ــ جامع الرواة 2/5 و 6.
[16] ــ اختیار معرفة الرجال 538 و 543.
[17] ــ علل الشرائع 1/274 و 275 عیون اخبار الرضا(علیه السلام) 1/106.
[18] ــ رجال النجاشی 2/168 الفهرست (طوسی) 124.
[19] ــ اختیار معرفة الرجال 538 و 542.
[20] ــ تاریخ الاسلام 20/149.
[21] ــ الفهرست (طوسی) 124.
[22] ــ الفهرست (الندیم) 287.
[23] ــ تاریخ الاسلام 23/270.*

دیگر منابع: تنقیح المقال 2/9 قاموس الرجال 7/322 نقد الرجال 266 الذریعه 20/160 الاعلام 5/149 هدیة العارفین 1/817 ایضاح المکنون 2/445 معجم المولفین 8/69 دائرة المعارف تشیع 1/335 فرهنگ زندگی نامه ها 1/491.

فضل ـ هاشمی (زنده در قرن دوم هجری)

فضل بن اسماعیل بن صالح بن علی بن عبدالله هاشمی.

در برخی از منابع آمده است که وی برادرزاده فضل بن صالح هاشمی، والی مصر (م 172هـ ) است1 و اهل قنّسرین،2 شهری در سوریه میان حلب و حمص بوده3 و در همان جا می زیسته است.4 هاشمی شاعر بوده و صد ورقه شعر داشته است5 که برخی، از آن