83سالگی در همان زادگاهش از دنیا رفت. 20 صفدی در جایی به اشتباه، درگذشت او را به سال 400 هجری ذکر کرده21 که به نظر می رسد شرح حال او را با شرح حال ابوعثمان سعیدبن محمد معافری که وی نیز به ابن حداد معروف بود و پس از سال 400 هجری کشته شد، 22 خلط کرده باشد. آثار غسّانی که بیشتر آنها در احتجاج و مناظرات اوست، عبارت اند از: توضیح المشکل فی القرآن23 که نسخه ای خطی از آن در کتابخانه جامع قیروان موجود است، 24 المقالات در ردّ بر تمام مذاهب دیگر، الاستیعاب، الأمالی، الاستواء فی الاحتجاج علی الملاحده، المجالس در مناظرات او با ابوعبداللّه و ابوالعباس شیعی که بر شاگردان خود املا کرده است25 و بعید نیست همان کتاب الامالی باشد. چهار مجلس از این مجالس را محمدبن حارث خُشنی و بخشی از آنها را ابوبکر مالکی (م. 453ق) در کتاب های خود آورده اند. 26 عصمه النبیین (عصمه المسلمین)، العباده الکبری والصغری. 27 صفدی به اشتباه آن را دو کتاب با عنوان العباده الکبری و العباده الصغری قلمداد کرده است. وی همچنین کتابی با عنوان الردّ علی الملحدین برای ابن حداد ذکر کرده28 که به گفته برخی پژوهشگران، احتمال می رود بیان موضوع یکی از کتاب های او در منابع ذکر شده باشد. 29 معانی الاخبار که یک نسخه خطی از آن موجود است. 30 غیر از الرد علی المدونه که برخی به او نسبت داده اند، 31 اثر دیگر او الرد علی الشافعی است که خشنی به آن اشاره کرده است. مرثیه هایی نیز در سوگ فرزند خود و همچنین در سوگ فرزند برادر خود سروده است. وی معترف است شاعر نبوده و تنها از روی احساسات، آن مرثیه ها را سروده است. 32 با این وجود، چند بیت از اشعار او در برخی منابع آمده است. 33 همچنین بعضی از اندرزها و سخنان حکیمانه او را می توان در منابع مشاهده کرد. 34

پی نوشت ها

[1] ـ تاریخ الاسلام 23 / 91. 2 ـ ریاض النفوس 2 / 64. 3 ـ تاریخ الاسلام 23 / 91. 4 ـ سیر اعلام النبلاء 14 / 206. 5 ـ ریاض النفوس 2 / 64. 6 ـ تاریخ الاسلام 23 / 91. 7 ـ سلسلة الفقه المذهبی (طبقات فقهاء افریقیه (خشنی)) 61؛ ریاض النفوس 2 / 64 و 69. 8 ـ ریحانه الادب 7 / 473. 9 ـ طبقات النحویین واللغویین (زبیدی) 240 ـ 241. 10 ـ سلسلة الفقه المذهبی (طبقات علماء افریقیه (خشنی)) 26. 1
[1] ـ سلسلة الفقه المذهبی (طبقات علماء افریقیه (خشنی)) 99. 12 ـ ترتیب المدارک 2 / 13 و 14. 13 ـ سلسلة الفقه المذهبی (طبقات علماء افریقیه (خشنی)) 72.
14 ـ ریاض النفوس 2 / 66. 15 ـ طبقات علماء افریقیه (ابوالعرب) 53 ـ 55 و 251. 16 ـ سلسلة الفقه المذهبی (طبقات علماء افریقیه (خشنی)) 72. 17 ـ ریاض النفوس 2 / 64. 18 ـ سلسلة الفقه المذهبی (طبقات علماء افریقیه (خشنی)) 28. 19 ـ سیر اعلام النبلاء 14 / 214. 20 ـ ریاض النفوس 2 / 65؛ سیر اعلام النبلاء 14 / 207 و 214. 2
[1] ـ الوافی بالوفیات 15 / 256. 22 ـ بغیه الوعاة 1 / 589. 23 ـ طبقات النحویین واللغویین 261. 24 ـ الاعلام 3 / 100. 25 ـ طبقات النحویین واللغویین 26
[1] ـ 262. 26 ـ سلسلة الفقه المذهبی (طبقات علماء افریقیه (خشنی)) 6
[1] ـ 71؛ ریاض النفوس 2 / 58 ـ 63 و 70 ـ 96. 27 ـ طبقات النحویین واللغویین 26
[1] ـ 262. 28 ـ الوافی بالوفیات 15 / 179 و 180. 29 ـ دایره المعارف بزرگ اسلامی 3 / 341. 30 ـ الاعلام 3 / 100. 3
[1] ـ سیر اعلام النبلاء 14 / 206. 32 ـ سلسلة الفقه المذهبی (طبقات علماء افریقیه (خشنی)) 28. 33 ـ ریاض النفوس 2 / 111؛ سیر اعلام النبلاء 14 / 214. 34 ـ ریاض النفوس 2 / 105 ـ 111؛ معالم الایمان فی معرفة اهل قیروان 2 / 313.

دیگر منابع: البلغه فی تراجم ائمة النحو واللغه 1 / 24؛ البیان المغرب فی اخبار الاندلس والمغرب 1 / 73؛ بغیه الوعاة 1 / 579؛ العبر 1 / 443؛ مرآه الجنان 2 / 180؛ جمهرةُ تراجم الفقهاء المالکیه 1 / 54
[1] ـ 542؛ روضات الجنات 4 / 53؛ ریحانه الادب 4 / 245؛ تاریخ التراث العربی 1 / 4 / 32 و 33؛ ایضاح المکنون 1 / 73 و 124؛ 2 / 101 و 533؛ هدیه العارفین 1 / 384 و 389؛ موسوعة اعلام العلماء والادباء العرب والمسلمین 6 / 260 ـ 262؛ موسوعة طبقات الفقهاء 4 / 205؛ شذرات الذهب 2 / 238؛ معجم المؤلفین 4 / 230؛ تراجم المؤلفین التونسیین 2 / 105 ـ 108.

سیدمحمدحسین میرعبداللهی

سعید ـ فارقی

سعید ـ فارقی (م. 391ق)

ابوالقاسم سعیدبن سعید فارقی

ادیب، نحوی و فاضل بود و ادبیات عرب را به خوبی می دانست و از محضر استادانی همچون ربعی و ابن خالویه بهره گرفت. 1 عبدالعزیزبن محمدبن عبدویه از شاگردان او بود و از او علم آموخت. 2 کتاب های تقسیمات العوامل وعللها در علم نحو و تفسیر المسائل المشکلة فی اول المقتضب للمبرد (تعلیقة علی شرح المقتضب) اثر اوست. 3 او در سال 391 هجری در قاهره و در محله ای به نام بستان خندق کشته شد. 4

پی نوشت ها

1ـ معجم الادبا 11 / 217. 2ـ الوافی بالوفیات 15 / 223. 3ـ هدیه العارفین 1 / 390. 4 ـ بغیه الوعاة 1 / 584.

دیگر منابع: روضات الجنات 3 / 154؛ الاعلام 3 / 95؛ معجم المؤلفین 4 / 224؛