عبارت اند از: الحدیث، الأمالی، الفوائدالمنتقاة من الغرائب الحسان. 4 او که در پایان عمر نابینا شد، 5 در آخر شوال سال 376 6 یا 386 هجری در بغداد از دنیا رفت. 7

پی نوشت ها

[1] ـ تاریخ بغداد 12 / 41. 2 ـ المنتظم 14 / 384. 3 ـ تاریخ الاسلام 27 / 124. 4 ـ تاریخ التراث العربی 1 / 1 / 427. 5 ـ تاریخ بغداد 12 / 41. 6 ـ مخطوطات دار الکتب الظاهریه 263. 7 ـ تاریخ بغداد 12 / 41.

دیگر منابع: سیر اعلام النبلاء 16 / 538؛ میزان الاعتدال 3 / 148؛ العبر 2 / 100؛ الانساب 3 / 266؛ شذرات الذهب 3 / 120؛ لسان المیزان 4 / 246؛ النجوم الزاهره 4 / 175؛ الکامل فی التاریخ 9 / 128؛ المستدرک علی معجم المؤلفین 496.

اسماعیل اسماعیلی

علی ـ سوّاق

علی ـ سوّاق (قرن 3ق)

ابوالقاسم علی بن محمدبن علی بن عمربن رباح سوّاق قَلاّء

ادیب، نحوی1 و محدثی مورد وثوق و اعتماد، اما واقفی مذهب است. نجاشی کنیه او را ابوالحسن دانسته2 که بی گمان صحیح نیست؛ زیرا خود نجاشی در شرح حال برادر او احمد، کنیه احمد را ابوالحسن و کنیه علی را ابوالقاسم آورده3 و شیخ نیز کنیه علی را ابوالقاسم بیان کرده است4 گذشته از اینکه در سند روایات نیز تنها کنیه ابوالقاسم برای او گزارش شده است. 5 ابوالقاسم علی، برادر دیگری به نام ابوالحسین محمد داشته که از علم و دانش بهره چندانی نداشت. ابوالحسن احمد از همه بزرگ تر و ابوالقاسم علی از دو برادر دیگر خود کوچک تر، ولی در علم حدیث، برتر و کوشاتر از آنان بود. 6 یکی از نیاکان آنان به نام سالم از موالی عمربن سعدبن ابی وقاص بوده7 و جد اعلایش، عمربن رباح نیز از امام صادق و امام کاظم علیهم السلام روایت می کرد؛ اما در امامت امام کاظم علیه السلام توقف کرد و پس از آن، همه خاندان او به این مذهب گرویدند. به گفته نجاشی، واپسین فرد باقی مانده و شناخته شده از این خاندان که در مذهب وقف، تعصب شدیدی داشت، ابوعبداللّه محمد، پسر ابوالقاسم علی سواق بوده است. 8 نجاشی با وجود واقفی بودن ابوالقاسم، وی را فردی موثق و در خور اعتماد معرفی کرده و روایات او را صحیح می داند. 9 وی از عبیداللّه بن احمدبن نهیک سمری، احمدبن حمّاد مروزی، 10 محمدبن احمدبن حسن میثمی، 11 قاسم بن اسماعیل انباری و برخی
دیگر روایت کرده است. 12 بعضی نیز مانند برادرزاده اش محمدبن محمد، 13 عبدالواحدبن عبداللّه بن یونس موصلی14 و عبیداللّه بن احمد انباری (م. 356ق) از او روایت کرده اند. 15 در برخی منابع، علی بن همام نیز روایتگر از ابوالقاسم معرفی شده16 که از دو جهت اشتباه است؛ زیرا در سند روایات، ابوعلی محمدبن همام اسکافی (م. 336ق) روایتگر از علی بن محمدبن رباح (ابوالقاسم سواق) معرفی شده؛ نه علی بن همام و محمدبن همام اگرچه در جایی بی واسطه از علی بن محمدبن رباح روایت کرده؛ 17 ولی به قرینه روایات دیگر18 روشن می شود که محمدبن همام تنها با واسطه محمدبن محمد، برادرزاده علی بن محمدبن رباح از او روایت می کرده است. آغابزرگ ابوالقاسم سواق را از محدثان سده چهارم هجری دانسته؛ 19 ولی ازآنجاکه سواق از احمدبن حمّاد روایت می کند20 و احمدبن حماد در زمان امام جواد علیه السلام (م. 220ق) از دنیا رفته، 21 معلوم می شود سواق از محدثان سده سوم هجری بوده است. آثار او عبارت اند از: النوادر، 22 الدلائل، الغیبه، ماروی فی ابی الخطّاب محمدبن ابی زینب. 23 کتاب اخیر که درباره یکی از غلات است، تألیف مشترک او و برادرش احمد بوده است. 24

پی نوشت ها

[1] ـ رجال (الطوسی) 486. 2 ـ رجال (النجاشی) 2 / 86. 3 ـ رجال (النجاشی) 1 / 236 و 237. 4 ـ الفهرست (الطوسی) 96. 5 ـ تهذیب الاحکام 6 / 21 و 34. 6 ـ رجال (النجاشی) 1 / 236 ـ 237. 7 ـ رجال (النجاشی) 2 / 86. 8 ـ رجال (النجاشی) 1 / 236 ـ 237. 9 ـ رجال (النجاشی) 2 / 86. 10 ـ تهذیب الاحکام 6 / 21 و 35. 1
[1] ـ رجال (النجاشی) 2 / 146. 12 ـ رجال (النجاشی) 1 / 447؛ تهذیب الاحکام 6 / 34. 13 ـ تهذیب الاحکام 6 / 21، 34 ـ 35. 14 ـ رجال (النجاشی) 1 / 392. 15 ـ رجال (النجاشی) 2 / 86. 16 ـ الفهرست (الطوسی) تحقیق آل بحرالعلوم 96. 17 ـ تهذیب الاحکام 6 / 45. 18 ـ تهذیب الاحکام 6 / 21 و 34. 19 ـ طبقات اعلام الشیعه 1 / 199. 20 ـ تهذیب الاحکام 6 / 21. 2
[1] ـ معجم رجال الحدیث 2 / 103. 22ـ الفهرست (الطوسی) 96. 23 ـ رجال (النجاشی) 2 / 86. 24 ـ رجال (النجاشی) 1 / 237.

دیگر منابع: معالم العلما 68؛ رجال (ابن داوود) 486؛ خلاصه الاقوال 100؛ ایضاح الاشتباه 106؛ مدینه المعاجز 1 / 40؛ وسائل الشیعه 30 / 434؛ قاموس الرجال 7 / 550 ـ 552؛ معجم رجال الحدیث 12 / 137 و 138؛ اکلیل المنهج 386؛ منتهی المقال 5 / 55؛ فائق المقال 135؛ نقدالرجال 242 و 243؛ جامع المقال 114؛ تنقیح المقال 2 / 304 و 307؛ جامع الرواة 1 / 597 و 600؛ مجمع الرجال 4 / 221؛