علی ـ

عقیقیعلی ـ عقیقی (م. پس از 305 ق)

ابوالحسن علی بن احمدبن علی عقیقی علوی

محدث، نسب شناس، زبردست در علم رجال و از فقهای بزرگ امامیه در سده سوم و اوایل سده چهارم هجری بود که نسبش به امام سجاد علیه السلام می رسد. 1 پدرش (م. حدود 280ق) نیز از علمای امامیه و دارای تألیفات فراوان و مقیم مکه بود. وی راوی از پدرش، 2 ابوهاشم داوودبن قاسم جعفری و ابونعیم انصاری بوده3 و ابومحمد حسن بن محمدبن یحیی علوی معروف به ابن اخی طاهر (م. 358ق) نیز از او روایت کرده است. 4 نجاشی از وی نام نبرده و تنها به ذکر شرح حال پدرش پرداخته است5 همچنین در شرح حال ابوعبیده زیادبن عیسی نیز از عقیقی علوی یاد کرده6 که به نظر می رسد منظور نجاشی از عقیقی، پدر ابوالحسن است؛ نه خود او. گذشته از اینکه پدر ابوالحسن کتابی به نام تاریخ الرجال داشته و احتمالاً نجاشی شرح حال ابوعبیده را از این کتاب گزارش کرده است. اما شیخ طوسی از ابوالحسن علی یاد کرده و به نقل از ابن عبدون می گوید: در احادیث ابوالحسن چیزهای منکر و خلاف عقل و دور از فهم وجود دارد. 7 وی در احادیث، تخلیط می کرد؛ 8 بدین معنا که احادیث ضعیف، باطل و صحیح را در کنار هم نقل می کرد و میان افراد ضعیف و قوی نیز تفاوت نمی گذاشت. 9 شاید ازهمین رو علامه و ابن داوود نام او را در قسم ضعفا و مجروحین آورده اند؛ 10 اما هر دو شرح حال بسیاری از راویان را از کتاب الرجال علی بن احمد عقیقی نقل کرده و بر روایت او اعتماد نموده اند. 11 سخن شیخ درباره ابوالحسن و ذکر علامه و ابن داوود، نام او را در قسم ضعفا و مجروحین از یک طرف و اعتماد علامه و ابن داوود بر روایت وی از سوی دیگر، سبب شده برخی از متأخران و معاصران به تفصیل درباره وثاقت داشتن یا وثاقت نداشتن عقیقی سخن گویند. برخی به سبب اعتماد علامه و ابن داوود بر روایت او و به استناد کلام ابن غضائری در اینکه نمی توان بر روایات حسن بن محمدبن یحیی، معروف به ابن اخی طاهر اعتماد کرد؛ مگر آنچه از علی بن احمد عقیقی و کتاب های او روایت کند، 12 و به استناد روایت صدوق که بیانگر جلالت و عظمت ابوالحسن عقیقی بوده، 13 به توثیق و تجلیل از وی پرداخته اند. 14 به روایت صدوق، ابوالحسن عقیقی در سال 298 هجری برای رسیدگی به امر زمین حاصلخیزی که در بغداد داشت، به این شهر آمد. علی بن عیسی بن داوودبن جراح،
وزیر مقتدر عباسی به مشکل او رسیدگی نکرد. اندکی بعد، نماینده ای از سوی ابوالقاسم حسین بن روح، نایب خاص امام زمان علیه السلام نزد او آمد و صد درهم همراه کفن و اشیای دیگر به او داد و وعده داد که مشکل او رفع خواهد شد؛ اما پس از بازگشت به مصر و ده روز پس از درگذشت محمدبن اسماعیل از دنیا خواهد رفت. در پی آن، وزیر او را فرا خواند و حاجت او را برآورده کرد. عقیقی نیز به مصر بازگشت و چنان که خبر داده شده بود، از دنیا رفت. 15 این روایت از جانب کسانی که به تضعیف عقیقی تمایل دارند، از جهت سند و متن، مورد اشکال قرار گرفته است؛ زیرا صدوق این روایت را از ابن اخی طاهر و او از ابوالحسن عقیقی نقل کرده و ابن اخی طاهر تضعیف شده16 و به کذب متهم است. 17 از نظر متن نیز در روایت آمده است که عقیقی در سال 298 هجری از علی بن عیسی بن جراح وزیر درخواست کمک کرد؛ درحالی که ابن جراح نخستین بار در سال 301 هجری به وزارت مقتدر دست یافت. 18 دیگر آنکه نیابت ابوالقاسم حسین بن روح از سال 305 هجری آغاز شده است؛ 19 بنابراین بر فرض درستی روایت، تاریخ 298 که در روایت صدوق آمده، بی گمان صحیح نیست و وی باید پس از سال 305 هجری وارد بغداد شده و مدتی پس از آن در مصر از دنیا رفته باشد. پاسخ های دیگری نیز در رد وثاقت عقیقی داده شده است. 20 آثار او عبارت اند از: المدینه، المسجد، بین المسجدین، النسب (الانساب) و الرجال. 21

پی نوشت ها

[1] ـ الفهرست (الطوسی) 24 و 97. 2 ـ الفهرست (الطوسی) 24. 3 ـ مستدرکات علم رجال الحدیث 5 / 296؛ طبقات اعلام الشیعه 1 / 172. 4 ـ کمال الدین 505؛ الفهرست (الطوسی) 24. 5 ـ رجال (النجاشی) 1 / 214 ـ 215. 6ـ رجال (النجاشی) 1 / 388 ـ 389. 7ـ الفهرست (الطوسی) 97؛ روضة المتقین 14 / 391. 8 ـ رجال (الطوسی) 486. 9 ـ طرائف المقال 2 / 624. 10 ـ خلاصه الاقوال 233؛ رجال (ابن داوود) 260. 1
[1] ـ خلاصه الاقوال 88، 115 ـ 116، 176 و 191؛ رجال (ابن داوود) 110، 131، 149 و .... 12 ـ الرجال (ابن غضائری) 54. 13 ـ کمال الدین 505 ـ 506. 14 ـ منتهی المقال 4 / 339 ـ 340؛ تنقیح المقال 2 / 266. 15 ـ کمال الدین 505 ـ 506. 16 ـ رجال (النجاشی) 1 / 182. 17 ـ قاموس الرجال 7 / 359. 18 ـ سیر اعلام النبلاء 15 / 299. 19 ـ الغیبة (الطوسی) 366 ـ 367. 20 ـ قاموس الرجال 7 / 359؛ معجم رجال الحدیث 11 / 257 ـ 258. 2
[1] ـ الفهرست (الطوسی) 97.

دیگر منابع: معجم الادباء 12 / 222؛ منهج المقال 225؛ مجمع الرجال 4 / 164؛