جامع الرواة 1 / 553؛ الوجیزه 69؛ نقدالرجال 99 و 226؛ مصفی المقال 270 و 271؛ معالم العلما 68؛ اعیان الشیعه 5 / 283؛ بحارالانوار 51 / 337؛ هدیه العارفین 1 / 674؛ الاعلام 4 / 317؛ الذریعه 2 / 373، 10 / 131، 21 / 15 و 24 / 133؛ موسوعة طبقات الفقها 4 / 272؛ معجم المؤلفین 7 / 21.

سیدمحمدحسین میرعبداللهی

علی ـ علومی

علی ـ علومی (324ـ 375ق)

ابوالقاسم علی بن حسین بن علی بن جعفربن محمد علوی کوفی ملقب به ابن اعلم

فیلسوف و منجم شیعی مذهب که در روز سه شنبه سیزدهم ربیع الآخر سال 324 هجری در کوفه متولد شد. 1 برخی او را از نسل جعفربن ابی طالب2 و برخی از نوادگان زید شهید و برادر حمزه معدل اهوازی دانسته اند. 3 او در بغداد به آموختن علم مشغول بود و چندان ادامه داد که در ریاضی، هیئت و شاخه های آن و حتی در قوانین فیثاغورثی موسیقی به مقام استادی رسید. 4 ابن اعلم در دوران تحصیل خود در بغداد، گاه به کوفه نیز می رفت و در یکی از همین سفرها با شیری رودررو شد؛ اما گزندی ندید و از آن پس تا پایان عمر هر سه شنبه ـ به شکرانه آن ـ روزه می داشت. 5 ابن اعلم نزد عضدالدوله دیلمی چنان مقامی داشت که عضدالدوله بدون توجه به پیش بینی های نجومی او به هیچ کاری دست نمی زد و از او به عنوان استاد حل جدول های نجومی یاد می کرد. او پس از درگذشت عضدالدوله، نزد صمصام الدوله پسر و جانشین وی از احترام پیشین برخوردار نبود و ازاین رو از دربار کناره گرفت و در سال 374 هجری به سفر حج رفت. ابن اعلم به سبب تصنیف کتاب الزیج که از زمان مصنف تا چند قرن بعد، مدار کار منجمان بر آن بود، لقب صاحب الزیج یافت. 6 بیهقی می گوید: تقویم مریخ در زیج ابن اعلم به اتفاق نظر همه هندسه دانان، صحیح تر و به حقیقت نزدیک تر است. گویند وی دچار مشکلات روانی بود. شاید به همین سبب، زیج خود را در آب افکند و جز نسخه ای مخدوش از آن در دست نیست. 7 ابن اعلم سرانجام در سال 375 هجری در راه بازگشت از سفر حج، در منزلگاه عُسَیله از دنیا رفت. 8 منابع متأخر افزون بر زیج، آثار دیگری نیز از ابن اعلم نام برده اند که عبارت اند از: احکام النجوم، رسالة فی النجوم، 9 احوال منجمین دوره اسلام، ارقام نجومی، استخراج مطالب نجومی، عمل
اسطرلاب، فواید علم نجوم، مشکلات علم نجوم، مسئله معاد، کتابی در علم احکام، رساله در احکامی از نجوم که اطبا را به کار آید، رساله در جوابات سؤالات ابوماهر طبیب، رساله در آنکه چه قسم باید احکام را استخراج نمود، رساله در شرح حال خود و بستن رصد که چه قسم باید آلات و اسباب آن را فراهم نمود، رساله در اقوال منجمین، رساله در تصحیح زیج یحیی بن ابی منصور، رساله در اقاویل اهل نجوم، رساله در رد بعضی از کلمات اهل نجوم، رساله در سیر کواکب هیئت افلاک، رساله در خصوص بقاع ارض، رساله در قبله، رساله در بحار و جبال، رساله در تصحیح کلمات بطلمیوس. 10

پی نوشت ها

[1] ـ فرج المهموم 125. 2 ـ تاریخ حکماءالاسلام 103. 3 ـ طبقات اعلام الشیعه 1 / 178. 4 ـ تاریخ حکماءالاسلام 103. 5 ـ الفرج بعدالشدة 4 / 170. 6 ـ تاریخ الحکما 235. 7 ـ تاریخ حکماءالاسلام 103. 8 ـ تاریخ الحکماء 235. 9 ـ هدیه العارفین 1 / 688. 10 ـ نامه دانشوران 6 / 240.

دیگر منابع: تاریخ مختصرالدول 174؛ اعیان الشیعه 8 / 151؛ نزهه الارواح 381؛ ریحانه الادب 7 / 388؛ دایره المعارف بزرگ اسلامی 3 / 29؛ فرهنگ زندگی نامه ها 1 / 276؛ الاعلام 4 / 272؛ الذریعه 4 / 400؛ لغت نامه دهخدا 1 / 260؛ معجم المؤلفین 7 / 64.

محمود هیئتی

علی ـ علوی

علی ـ علوی (م. 352ق)

ابوالقاسم علی بن احمدبن موسی علوی کوفی

وی اهل کوفه بود و از سادات علوی به شمار می رفت. او نخست امامی مذهب بود؛ ولی در پایان عمر، مسیر افراط و انحراف را پیمود و در زمره غالیان درآمد. 1 ابوالقاسم مشوق مذهب مخمسه بود و نزد غالیان، جایگاهی والا یافت و کتاب های بسیاری که بیشتر آنها مبنی بر غلو و فساد مذهب بود، به رشته تحریر در آورد. عده ای معتقدند وی اصلاً سید و هاشمی نسب نبود و خودش مدعی علویت خویش شد و ادعا کرد از نسل هارون بن کاظم علیه السلام است. 2 او در فقه، اصول، فلسفه، حکمت و تفسیر استاد بود و آثار بسیاری در این زمینه ها نوشت. 3 علی بن حسن و دیگران از او روایت کرده اند. 4 وی سرانجام در جمادی اول سال 352 هجری در ناحیه ای به نام « کرمی فسا » از توابع شیراز از دنیا رفت. آثار و تألیفات او عبارت اند از: الانبیا،