مقدمه

ن والقلم وما یسطرون

کتاب و نوشته که برایند جوشش فکر و حاصل پویایی اندیشه است، مایه فخر و مباهات جوامع بشری و از شاخصه های مهم توسعه و غنای فرهنگی و نگهبان علم و دین و فرهنگ بوده و البته همچون ابزاری قدرتمند برای انتقال صبغه و سابقه تمدنی اقوام و ملت ها به نسل های بعدی و ادوار پسینی، نقش آفریده اند.

مسلمانان که در این حوزه، دستاوردهایی عظیم و خیره کننده داشته و از گذشته ای درخشان در خلق آثار علمی برخوردار بوده اند و خدمات گران بهایی به جامعه بشری ارزانی داشته و همه جهانیان را مجذوب و مدیون خود کرده اند، بیش از هر ملتی، سزاوار تحسین و تقدیرند.

بی گمان، کوشاوردهای علمی مسلمانان، بیش از هر چیز در آموزه های اسلام ریشه دارد؛ آموزه هایی که هر یک به تنهایی می تواند مایه دگرگونی شگرف در جان آدمی و جوامع بشری شود و آنان را از کاهلی به کوشایی و پویایی بکشاند و خمودگی و راحتی را از ایشان بستاند؛ از آن جمله آموزه های است که در باب دانشورزی و علم اندوزی عرضه شده است.

اسلام از روز نخست با سفارش به خواندن و کسب دانش از گهواره تا گور، دعوت خویش را آغاز کرد و در زمانی کوتاه، پیام دانشجویی اش، مرزهای زمان و مکان را درنوردید و تأکیدهای پیاپی دیانت اسلامی در ترغیب به تعلیم و تعلم، آدمیان را برای به قید درآوردن علم به تکاپو واداشت ؛(1) تا آنجا که مدتی از پیدایی اسلام نگذشته بود که مسلمانان در عرصه های گوناگون علمی، صاحب اندیشه و نظر و خاستگاه دانش های گوناگون شدند و حتی علوم بیگانه را تحت سیطره خویش درآوردند.

شکل گیری دانش های اسلامی با نگارش وحی الهی آغاز شد و با ثبت احادیث و سیره نبوی رونق یافت و پس از اندک زمانی نخستین مکتوبات در حوزه اسلام، بر پایه قرآن و حدیث پدید آمد و با گذشت زمان و ظهور دانشمندانی از صحابه و نسل های بعد، از یک سو و آشنایی مسلمانان با اقوام و ملل دیگر و راه یافتن نوشته های بیگانه به فرهنگ اسلامی از سوی دیگر، زمینه های شکل گیری شاخه های دیگری از علوم چون تفسیر، قرائت، تاریخ، فلسفه، کلام، طب، نجوم و ادبیات را فراهم کرد و در پی آن، نوشته هایی در آن حوزه ها پا به عرصه وجود نهاد.

جلوگیری از نقل و تدوین حدیث در دوره برخی از خلیفگان نخستین، فضای فرهنگی جامعه اسلامی را برای مدتی تحت تأثیر قرار داد و مانعی اساسی برای گسترش دانش های دینی، به ویژه حدیث بود؛ ولی با گشایش ها و آزادی های ادوار بعدی به ویژه سال های نخست سده دوم هجری که با دوره حاکمیت عمربن عبدالعزیز همزمان شد و نیز دگرگونی های روی داده پس از فروپاشی امویان و روی کارآمدن عباسیان، زمینه هایی پیش آمد تا

1. . ر.ک: الکافی 1/30 ـ 53 کتاب «فضل العلم»؛ تدوین السنة الشریفه حسینی جلالی.