آورده است. (در چاپ رحلی از فهرست الندیم، آخربن رمضان آمده و در چاپ دارالمعرفة (بیروت) اخو ابن رمضان ذکر شده است). 1 فؤاد سزگین حیات هر دو را در حدود سال 350 هجری گزارش کرده و به جای محمدبن حسن بن رمضان، حسن بن محمدبن رمضان آورده2 و درواقع او را برادر قاسم بن محمدبن رمضان دانسته است. به هرروی مترجم یاد شده از دانشمندان نحو و لغت بوده3 و کتاب های اسماءالخمر وعصیرها و کتاب الدیره (الدبره) از آثار اوست. 4

پی نوشت ها

[1] ـ الفهرست (الندیم) 92 و 112. 2 ـ تاریخ التراث العربی 8 / 187. 3 ـ الوافی بالوفیات 2 / 355. 4 ـ الفهرست (الندیم) 92 و 112.

دیگر منابع: معجم الادباء 18 / 145؛ بغیه الوعاة 1 / 82؛ دایره المعارف الشیعیه العامه 16 / 304.

سیدمحمدحسین میرعبداللهی

محمد ـ عسّال

محمد ـ عسّال (269 ـ 349ق)

ابواحمد محمدبن احمد بن ابراهیم بن سلیمان عسال اصفهانی

او سال 269 هجری به دنیا آمد. اهل اصفهان1 و از موالی علاءبن کسیب عنبری و پدرش از بازرگانان بزرگ و معروف بود. 2 از محمدبن ایوب رازی، ابراهیم بن زهیر حلوانی حدیث شنید و آموخت. عبداللّه بن عدی جرجانی و ابونعیم اصفهانی از او روایت کرده اند. 3 رجال نویسان اهل سنّت، او را محدثی ثقه، 4 قاضی، عالم و دانشمند فقیه و قاری دانسته5 و گفته اند وی برای آموختن علوم سفرهایی به عراق، شام و مصر داشته است. 6 وی در سال 349 هجری از دنیا رفت. 7 آثار او عبارت اند از: الشیوخ، التاریخ و التفسیر. 8

پی نوشت ها

[1] ـ الانساب 4 / 189 ـ 190. 2 ـ ذکراخبار اصفهان 2 / 283. 3 ـ تاریخ بغداد 1 / 270. 4 ـ شذرات الذهب 2 / 381. 5 ـ تاریخ بغداد 1 / 270. 6 ـ الانساب 4 / 190. 7 ـ طبقات المحدثین باصبهان 2 / 283. 8 ـ طبقات المفسرین 2 / 57.

دیگر منابع: تذکره الحفّاظ 3 / 886؛ الوافی بالوفیات 2 / 41؛ طبقات علماءالحدیث 3 / 80؛ المنتظم 14 / 130؛ معجم المؤلفین 2 / 63؛ اللباب 2 / 339؛ البدایة والنهایه 11 / 237؛ هدیه العارفین 2 / 43؛ العبر 2 / 82، النجوم الزاهره 3 / 325؛ سیر اعلام النبلاء 16 / 6 ـ 15.

احسان آذرکمند

محمد ـ

عطارمحمد ـ عطار (265 ـ 354ق)

ابوبکر محمدبن حسن بن یعقوب عطار بغدادی ملقب به ابن مقسم

از قاریان مدینه و دانشمندان سده های سوم و چهارم هجری بود. در سال 265 هجری در بغداد متولد شد. 1 وی را مفسر، فقیه، نحوی، لغوی، فلکی، ادیب و عالم به شعر گزارش کرده اند. 2 خطیب بغدادی او را ثقه دانسته؛ 3 اما ذهبی و برخی دیگر به وی اعتماد نکرده اند. 4 در علم نحو، پیرو مکتب کوفه بود. گفته شده عیبی بر او وارد نبود؛ مگر اینکه برخی کلمات قرآن را بر خلاف اجماع ادا می کرد و آن را در زبان و لغت عربی جایز می شمرد؛ 5 برای نمود آیه « فلما استیئسوا منه خلصوا نجیا » را « نجبا » می خواند؛ 6 بدین سبب مخالفانش به حاکم شهر شکایت کردند. حاکم از او خواست در حضور فقیهان و قاریان توبه کند. او نیز به ظاهر توبه کرد؛ اما از روش قرائت خود دست بر نداشت و تا پایان عمر، قرآن را به همان شیوه می خواند. 7 فرزندانش حسن و احمد صاحب کتاب عقلاء المجانین نیز از دانشمندان زمان خود بودند که از پدر حدیث گزارش می کردند. 8 ابن مقسم ادبیات عرب را از احمدبن یحیی ثعلب آموخت. 9 از استادان دیگری نیز بهره برد؛ ازجمله موسی بن حسن جلاجلی، حسن بن علویه قطان، محمدبن یحیی مروزی، محمدبن لیث جوهری و ادریس بن عبدالکریم حداد. 10 شاگردان فراوانی نیز داشت که ازجمله ایشان می توان ابوالحسن بن رزقویه، علی بن احمد رزاز، حسین بن شجاع صوفی، ابوعلی بن شاذان، 11 دارقطنی12 و اسماعیل بن عباد13 را نام برد. وی به اختلاف در سال 332، 14 354، 15 355 یا 362 هجری16 از دنیا رفت. آثار نسبتاً فراوانی از او به جای مانده، که عبارت اند از: الانوار در تفسیر قرآن، المدخل در شعر، الاحتجاج در قرائت، المقصور والممدود، المذکر والمؤنث، الوقف والابتدا، المصاحف، اخبار نفسه که کتابی بود در بیان احوال خودش، الموضّح، شفاءالصدور، الاوسط، اللطایف فی جمع هجاءالمصاحف، الرد علی المعتزله در نحو، الانتصار لقرّاءالامصار17 که حاجی خلیفه این کتاب را به فردی به نام شمس الدین محمدبن حسن معروف به ابن مقسم (م. 341ق) منتسب کرده18 که به احتمال بسیار، همین فرد است، فی قوله تعالی ومن یقتل، 19 عددالتمام، السبعه بعللهاالکبیر، السبعه الاوسط، محاسن ثعلب، انفرادات ثعلب20 و التیسیر در لغت. 21