داشت؛ ولی با نوشتن کتاب های ختم الولایة و علل الشریعة به کفر متهم شد و او را از شهر بیرون کردند. او سپس وارد بلخ شد و چون اهالی آنجا با وی هم عقیده بودند، او را استقبال و احترام کردند. برخی از دانشمندان اهل سنّت، او را فردی عارف، امام، حافظ، زاهد و حکیم معرفی کرده و مواعظ و نصایحی را از وی نقل کرده اند؛ 3 ولی بعضی دیگر به سبب مسلک صوفی گری و نوشتن کتاب هایی در این رابطه، او را نکوهیده اند. 4 ابونعیم اصفهانی وی را ستوده، و مستقیم الطریق به شمار آورده و همنشین بزرگان صوفیه چون ابوتراب نخبشی و یحیی بن جلاء دانسته است. 5 وی افزون بر علوم اسلامی، با نجوم نیز آشنایی داشته و در همین باره کتاب نوروزنامه را به زبان فارسی نگاشته است. 6 کتاب های الفروق، غرس الموحدین، عود (غرر) الامور، المناهی، شرح الصلاة، 7 ختم الانبیا، ریاضه النفس، الاحتیاط، مناهج العباده، المنهج، نوادرالاصول فی معرفة اخبارالرسول، اثبات العلل للشریعة، ختم الاولیا، 8 مختصر نوادرالاصول، طبقات الصوفیه، 9 حقایق التفسیر، 10 المسائل المکنونة، الاکیاس والمفترین، بیان الفرق بین الصدر والقلب والفؤاد واللب، العقل والهوی، الصلاة ومقاصدها، 11 به اضافه سه کتاب پیش گفته از آثار اوست. ازآنجاکه انباری در سال 318 هجری از وی حدیث شنید و حدود نود سال عمر کرد، 12 می توان درگذشت ترمذی را حدود سال 300 هجری دانست؛ ولی گروهی، درگذشت او را سال 255 هجری دانسته اند. 13 ذهبی نام وی را در ردیف درگذشتگان سال 281 تا 290 هجری گزارش کرده است. 14 البته روشن است چون وی در سال 285 هجری در نیشابور مشغول تدریس بود، بایستی پس از این تاریخ از دنیا رفته باشد.

پی نوشت ها

[1] ـ صفه الصفوه 4 / 146. 2 ـ طبقات الشافعیه الکبری 2 / 245. 3 ـ سیر اعلام النبلاء 3 / 440. 4 ـ لسان المیزان 5 / 309. 5 ـ حلیه الاولیا 10 / 233. 6 ـ الذریعه 14 / 280. 7 ـ طبقات الشافعیه الکبری 2 / 245. 8 ـ هدیه العارفین 2 / 16. 9 ـ کشف الظنون 2 / 1104 و 1979. 10 ـ تاریخ الاسلام 21 / 278. 1
[1] ـ الاعلام 6 / 272. 12 ـ لسان المیزان 5 / 310. 13 ـ کشف الظنون 2 / 1104 و 1979. 14 ـ تاریخ الاسلام 2 / 278.

دیگر منابع: طبقات علماءالحدیث 2 / 353؛ تذکره الحفاظ 2 / 645؛ معجم المؤلفین 10 / 315؛ طبقات الصوفیه 217؛ طبقات الحفاظ 282؛ طبقات الاولیا 362؛ المستفاد من ذیل تاریخ بغداد 19 / 26.

محمد ـ موصلیمحمد ـ موصلی (زنده در قرن 4ق)

ابوجعفر محمدبن حمدان موصلی

از نسب وی برداشت می شود که اهل موصل بود. در نسخه ای از فهرست الندیم از او به نام نصربن محمدبن جهان یاد شده است. 1 فؤاد سزگین نیز احتمال داده او همان ابوالقاسم جعفربن محمدبن حمدان موصلی (م. 323ق) باشد. 2 الندیم از محمدبن حمدان به عنوان شاعر و فقیه یاد کرده و او را از شاعران پس از سال 300 هجری که کاتب نبوده اند، دانسته و مجموعه اشعار او را دویست ورقه آورده است. 3

پی نوشت ها

[1] ـ الفهرست (الندیم) 194. 2 ـ تاریخ التراث العربی 2 / 4 / 221. 3 ـ الفهرست (الندیم) 194.

دیگر منابع: لغت نامه دهخدا 13 / 19915.

مرتضی نجفی

محمد ـ مؤدّب

محمد ـ مؤدّب (حدود 265 ـ 366ق)

ابوبکر محمدبن جعفر بن محمدبن عبداللّه مؤدّب بغدادی

از اصالت وی اطلاعی در دست نیست؛ اما از نسبت وی بر می آید اهل بغداد باشد. تاریخ ولادت مؤدب به درستی روشن نیست. ذهبی می نویسد او به هنگام مرگ 94ساله بود؛ 1 ازاین رو با توجه به سال درگذشت وی می توان پنداشت که در حدود 265 هجری به دنیا آمده است. نجاشی از رجال شناسان شیعه می نویسد بغدادی ادیب و نحوی برجسته و محدثی آگاه بود و اثری در موضوع امامت اثناعشریه علیه السلام داشت. 2 از گرایش مذهبی وی سخنی به میان نیامده است؛ ولی ذکر نام وی در زمره محدثان شیعه و منابع شیعی و مهم تر از آن، عنوان اثرش، از دلایل شیعه بودن اوست. مؤدب نزد کسانی چون ابومسلم کجی، ابوالعباس کدیمی و محمدبن سهل عطار دانش آموخت؛ چنان که افرادی همانند علی بن احمد رزاز و بشری بن عبداللّه فاتنی از وی حدیث شنیده و روایت کرده اند. 3 ذهبی از رجال شناسان اهل سنت به نقل از ابن ابی الفوارس نوشته است مؤدب در گزارش حدیث، گرفتار تساهل بود و دقت کافی نداشت. 4 وی به سال 3605 یا 366 هجری از دنیا رفت6 و تنها اثری که از وی بر جای مانده الموازنة لمن استبصر فی امامة الاثنی عشر علیهم السلام است. 7

پی نوشت ها

[1] ـ العبر 2 / 107. 2 ـ رجال (النجاشی) 2 / 319. 3 ـ تاریخ بغداد 2 / 151