فریق فی حق الآخر21 [کتاب اخیر را جارا زمخشری (م538ه) با حذف اسانید و مکررات مختصر کرده است ]، 22 معجم البلدان، رساله ای در نفی قضاو قدر، المجالس المائتین [برادرزاده سمّان، طاهربن حسین کتاب اخیر را از او روایت نموده است ]، 23 الداعی الی وداع الدنیا. 24

پی نوشت ها

[1] ـ سیر أعلام النبلاء 18 / 56. 2 ـ معجم المفسرین 1 / 91. 3 ـ الانساب 3 / 292. 4 ـ سیر اعلام النبلاء 18 / 56. 5 ـ تاریخ مدینة دمشق 5 / 191، 6 / 396؛ 9 / 21 و 23 و 13 / 316. 6 ـ تذکرة الحفاظ 3 / 1122. 7 ـ التدوین فی اخبار القزوین 2 / 299. 8 ـ الوافی بالوفیات 9 / 156 و 157. 9 ـ تاریخ مدینة دمشق 9 / 22. 10 ـ الانساب 3 / 292؛ التدوین فی اخبار قزوین 2 / 299. 1
[1] ـ وفیات الاعیان 2 / 158. 12 ـ فهرست منتجب الدین 8. 13 ـ الجواهر المضیئه 1 / 424؛ البدایة و النهایه 12 / 65. 14 ـ الانساب 3 / 292؛ میزان الاعتدال 1 / 239. 15 ـ تاریخ مدینة دمشق 9 / 23. 16 ـ فهرست منتجب الدین 8. 17 ـ ریحانة الادب 7 / 572؛ اعیان الشیعه 3 / 289. 18 ـ فهرست منتجب الدین 8؛ میزان الاعتدال 1 / 239. 19 ـ تاریخ مدینة دمشق 9 / 22 ـ 24. 20 ـ فهرست منتجب الدین 8. 2
[1] ـ تاریخ الاسلام 30 / 112. 22 ـ کشف الظنون 2 / 1890. 23 ـ الانساب 3 / 292 و 293. 24 ـ هدیة العارفین 1 / 210.

دیگر منابع: لسان المیزان 1 / 421 و 422؛ العبر 2 / 287؛ المقفی الکبیر 2 / 104؛ النجوم الزاهره 5 / 51؛ طبقات المفسرین (داوودی) 1 / 110 و 111؛ طبقات الحفّاظ 429؛ طبقات اعلام الشیعه 2 / 32؛ بغیة الطلب 1713؛ شذرات الذهب 3 / 273؛ مرآة الجنان 3 / 49؛ الجواهر المضیئه 4 / 49، 391، 397 و 479؛ طبقات المعتزله 119؛ منتهی المقال 2 / 76؛ تنقیح المقال 1 / 140؛ موسوعة اعلام العلماء و الأدباء العرب و المسلمین 13 / 23
[1] ـ 233؛ موسوعة طبقات الفقهاء 5 / 71 و 72؛ الاعلام 1 / 319 و 3 / 139؛ امل الآمل 2 / 39؛ معجم رجال الحدیث 3 / 156؛ الذریعه 3 / 105، 6 / 250، 11 / 233 و 314، 20 / 248؛ معجم المؤلفین 2 / 281.

سیدمحمدحسین میرعبداللّه للهی

اسماعیل ـ صابونی

اسماعیل ـ صابونی (373 ـ 449ه)

ابوعثمان اسماعیل بن عبداللّه لرحمان بن احمد صابونی نیشابوری.

حافظ، محدث، واعظ، خطیب، شاعر، مفسر، فقیه و متکلم شافعی مذهب که در نیمه جمادی الثانی سال 373ه در پوشنگ به دنیا آمد. 1 در سنین کودکی، پدرش ابونصر صابونی که از وعاظ معروف نیشابور بود، بر اثر منازعات مذهبی به قتل رسید. پس از آن، وی تحت تکفل و تربیت ابوطیب سهل بن محمد صُعْلوکی که از فقهای
شافعی بود، درآمد و بسیار زود نبوغ و استعداد سرشار او در تحصیل علم و حفظ حدیث و ایراد خطابه به منصه ظهور رسید؛ به گونه ای که برخی از معاریف چون ابواسحاق اسفراینی و ابن فورک اصفهانی در مجالس موعظه و خطابه او حاضر می شدند. اسماعیل با وجود اشتغال به کارهای علمی و تبلیغی، به کثرت عبادت و زهد و تقوا نیز معروف بود. 2 دانشمندان معاصرش همواره او را به تهذیب نفس و کمی حسد می ستودند. 3 او در نیشابور از مشایخ بسیاری چون محمدبن فضل بن خزیمه سلمی، عبداللّه بن محمد رازی، محمدبن عبداللّه جَوزَقی شیبانی و حسن بن احمد فَخلدی حدیث شنید و در طلب علم و سماع حدیث، به مناطق گوناگونی چون سرخس، هرات، شام و حجاز نیز مسافرت کرد و از بسیاری از مشایخ و بزرگان این مناطق مانند شاه بن عبداللّه لرحمان هروی، احمدبن ابراهیم قرات (فرات) 4 و زاهربن احمد سرخسی (م389ه) استفاده کرد. 5 او همچنین از حاکم نیشابور (م405ه)، ابومحمدبن ابی بکر قطّان، محمدبن احمد أزدی هروی، عبداللّه بن محمد تازی، حمزه بن عبداللّه لعزیز مُهَلّبی و بسیاری دیگر روایت کرده است. 6 ابوعثمان در سفر به شهر معره النعمان با ادیب معروف، ابوالعلاء مَعرّی (م449ه) نیز دیدار داشته است. وی در مناطقی از هند، غزنه، نیشابور، گرگان، آمل، و در حجاز و شام و بیت المقدس مجالسی تشکیل داده و به نقل حدیث پرداخت. 7 افراد بسیاری از او حدیث شنیدند. 8 پسرش ابوبکر عبداللّه لرحمان، 9 ابوبکر احمدبن حسین بیهقی (م458ه)، 10 محمدبن فضل بن احمد فراوی، عبداللّه لغفاربن محمد شیروی و برخی دیگر نیز از او روایت کردند. شیخ الاسلام صابونی به اتفاق دانشمندان عصر خویش در زمینه سماع و حفظ و نشر حدیث و در علوم گوناگون یگانه عصر بود. هفتاد سال نیز در مجالس و محافل به پند و اندرز مسلمانان و حدود بیست سال در مسجد جامع نیشابور به نماز و ایراد خطبه اشتغال داشت. وی سرانجام در سوم محرم 449ه (و به قولی 450ه) در نیشابور از دنیا رفت. پسرش ابوبکر و برادرش ابویعلی اسحاق (م455ه) که از علمای زمان خود بودند بر او نماز خواندند؛ 11 سپس او را در مدرسه اش در محله حرب نیشابور و در کنار پدرش دفن کردند. 12 آثار او عبارت اند از: الفصول فی الاصول، 13 عقیدة السلف در علم کلام. 14 کتاب اخیر در 31 صفحه با عنوان عقیدة السلف و اصحاب الحدیث در ضمن ثلاث رسائل (شامل دو رساله فقهی دیگر از