پی نوشت ها

[1] ـ کتاب الصلة 1 / 143. 2 ـ همان؛ کشف الظنون 1 / 88. 3 ـ الاعلام 2 / 255. 4 ـ بغیة الملتمس 265. 5 ـ وفیات الاعیان 2 / 180؛ الدیباج المذهب 174؛ کشف الظنون 1 / 88.

دیگر منابع: سیر اعلام النبلاء 19 / 148؛ العبر 2 / 377؛ شذرات الذهب 3 / 408؛ ریحانة الادب 4 / 245؛ لغت نامه دهخدا 6 / 7943؛ البدایة و النهایه 12 / 165؛ تذکرة الحفّاظ 4 / 1233؛ مرآة الجنان 3 / 123؛ فهرس الفهارس 1 / 394؛ معجم المؤلفین 4 / 44؛ تاریخ الاسلام 34 / 277؛ الوافی بالوفیات 13 / 32؛ طبقات الحفّاظ 451؛ معجم (لابن الابّار) 79؛ الاعلام بوفیات الاعلام 1 / 331؛ دایرة المعارف الشیعیة العامه 8 / 322.

ابراهیم اسفندیاری

حسین ـ حلوانی

حسین ـ حلوانی (زنده در 481ه)

ابوعبداللّه حسین بن محمدبن حسن بن نصر حُلْوانی شیبانی.

از دانشمندان و محدثان شیعه در قرن پنجم هجری است که در ثبت مشخصات و آثار او در منابع، اشتباهاتی رخ داده است. حلوانی از شاگردان علم الهدی سید مرتضی (م 436ه) بوده و بر اساس گزارشی، او در رمضان سال 429ه در خانه سید مرتضی واقع در محله « برکة زلزل » در غرب بغداد، در مجلس درس سید حضور داشته و حدیث آموخته است. 1 در سال 425ه نیز از ابوالحسن علی بن مظفربن بدر علامه بندینجی بهره برده است؛ 2 همچنین از شاگردان ابویعلی جعفری محمدبن حسن بن حمزه طالبی (م463ه) و ابوالقاسم علی پسر شیخ مفید بود و از آن دو روایت دارد. 3 ابوعبداللّه حلوانی پس از رسیدن به درجاتی از علم و دانش به تدریس آموخته های خود پرداخت. بنا به گفته منابع، او در اول ماه ربیع الآخر سال 481ه در منزل خود در کرخ بغداد، املای حدیث می کرده و کسانی همانند علی بن حسین بن علی رازی از حلوانی حدیث فرا گرفته اند. 4 ابوزکریا یحیی بن علی خطیب تبریزی (م502ه) شاگرد دیگر اوست. 5 بعضی منابع به وی لقب رییس داده اند6 که وجه آن روشن نیست. چنان که گفته شد، حلوانی در سال 429 و 52 سال پس از آن، یعنی در سال 481ه در بغداد بوده و به تحصیل و تدریس اشتغال داشته است؛ بنابر این او در بغداد می زیسته و چون معاصر شیخ طوسی (م460ه) بوده، دور از واقع نیست که از این عالم بزرگ شیعه نیز بهره برده باشد؛ زیرا هر دو تا زمان هجرت شیخ طوسی به نجف
حدود 448ه در کرخ بغداد بودند و قاعدتاً باید مراوده داشته باشند؛ به ویژه که منزل شیخ، محل رفت وآمد دانشمندان شیعه و سنی بود و علاوه بر شرکت علمای سنی، حدود سیصد تن از مجتهدان شیعه در محضر درس او حضور می یافتند. حسین حلوانی تألیفات و نوشته هایی داشته است که عبارت اند از: الدار، السقیفه، الجمل، الصفین، مثالب الادعیاء، اللوامع، 7 نهج النجاة فی فضائل امیرالمؤمنین و ائمة الطاهرین من ذریته صلوات ا علیهم اجمعین. سیدابن طاووس کتاب اخیر را داشته و تاریخ نگارش آن را سال 375ه ذکر کرده است8 که با توجه به مطالب پیش گفته، قطعاً تصحیف رخ داده و احتمالاً 475 درست است. گویا بنای حلوانی در این کتاب آن بوده که فضایل امام علی علیه السلام را تنها از کتب اهل سنت نقل کند. 9 کتاب دیگر حلوانی نزهة الناظر و تنبیه الخاطر است که موجود و چاپ شده است و حلوانی ادعا کرده با وجود این کتاب، به کتاب های ابن مقفع، علی بن عبیده ریحانی و سهل بن هارون نیازی نیست. 10 کتاب دیگری که از آثار او شمرده شده است مقصد الراغب الطالب فی فضائل علی بن ابی طالب علیه السلاممی باشد. 11 نویسنده این کتاب روشن نیست؛ ولی از دانشمندان سده ششم و هفتم هجری بوده است؛ چون او در این کتاب از بسیاری از اعلام این دو قرن همانند ابن جوزی (م597)، ابن طبرزد (م607) و ابوالخیربن ابی المعمر تبریزی (م636) روایت نقل کرده است12 که نشان می دهد تا نیمه نخست قرن هفتم زنده بوده است؛ اما چون در مقصد الراغب، شماری از سخنان ائمه علیهم السلام و بخش کامل « لمع من اقوال الامام الحجه بن الحسن علیهماالسلام » و خطبه پایانی نزهة الناظر به نقل از حلوانی نقل شده و از خود حلوانی نیز نام برده شده است، 13 این اشتباه رخ داده و مقصد الراغب به وی منسوب شده است. منشأ این اشتباه بحار الأنوار است که آن را تألیف حسین بن محمدبن حسن دانسته14 و چون در کتاب مقصد الراغب، روایاتی به صورت مرسل از ابراهیم بن علی بن ابراهیم بن هاشم وجود دارد، مرسل بودن آنها درک نشده و زمان مؤلف نزدیک به عصر شیخ صدوق (م381ه) تصور شده و خود نویسنده مقصد از شاگردان ابراهیم بن علی بن ابراهیم قمی قلمداد شده است. 15 همین سوءبرداشت به منابع بعدی هم سرایت کرده و آن را تکرار کرده اند. علاوه بر آن نویسنده مقصد الراغب را مقدم بر نویسنده نزهة الناظر دانسته اند. 16