القادر به بغداد برگردد. 19 پس از مدتی وزیر مغربی به موصل رفت و در آنجا به وزارت ابوالمنیع قرواش (از امرای بنی عقیل موصل) رسید و سپس در سال 414ه در بغداد به وزارت مشرف الدین بویهی منصوب شد؛ اما پس از ده ماه وزارت در دستگاه آل بویه ابوالقاسم به دلیل اختلافاتی که با ترکان پیدا کرد، وزارت را رها کرده و نزد قرواش به موصل بازگشت و برای بار دوم در سال 415ه وزیر و کاتب دربار او گشت. 20 در همین سال (415ه) در کوفه میان علویان و عباسیان نزاعی برخاست که با دخالت القادر با و عزل نقیب کوفه علی بن ابی طالب عمر، داماد وزیر مغربی این نزاع پایان گرفت؛ اما وزیر مغربی در مورد عزل دامادش با خلیفه مخالفت کرد؛ ازاین رو خلیفه نیز به قرواش امیر موصل دستور داد تا ابن مغربی را از خود طرد کند. ابن مغربی این بار به دیاربکر هجرت کرد و نزد ابونصر احمدبن مروان امیر آن دیار رفت21 و وزارت او را تا پایان عمر عهده دار شد. 22 ابن مغربی با وجود شایستگی هایی که در باب سیاست از خود نشان داد و جامعیتی که در بسیاری از علوم داشت، او را فردی جسور، بی باک، بی تدبیر و متکبر دانسته اند. 23 وی در نهایت در ماه رمضان سال 418ه24 در میّافارقین (از شهرهای دیاربکر) مسموم شده و از دنیا رفت. 25 طبق وصیتش جنازه او را به نجف اشرف منتقل کرده و به خاک سپردند. 26 آثار او عبارت اند از: المصابیح فی تفسیر القران، 27 خصائص علم القران. 28 افندی احتمال داده کتاب اخیر عیناً همان کتاب المصابیح باشد. 29 اختصار غریب المصنف (مختصر غریب الکلام)، رساله ای درباره قاضی و حاکم، الالحاق بالإشتقاق، اختیار شعر ابی تمام، اختیار شعر البُحتُری، اختیار شعر المتنبّی والطعن علیه، اختصار مختصر اصلاح المنطق 30 ابن سکیت در لغت. با اینکه ابن بسّام تصریح می کند: وزیر مغربی، اصلاح المنطق ابن سکیت را مختصر کرده، 31 با وجود این، حاجی خلیفه گمان کرده وی اصلاح المنطق ابوحنیفه دینوری را تهذیب و تلخیص نموده است. 32 نسخه های خطی از مختصر اصلاح المنطق که از آن با عنوان المُنَخّل نیز یاد می شود، در کتابخانه اسکوریال اسپانیا و بعضی کتابخانه های دیگر موجود است. 33 اختصار الاغانی (اختیار الاغانی) نسخه هایی از آن در کتابخانه ملی پاریس موجود است، 34 المأثور فی مُلَح الخدور، السیرة النبویه گزیده ای از اثر ابن هشام، الایناس35 به گفته ابن خلکان کتاب الایناس با حجم کمش بسیار پرفایده بوده و بر وسعت اطلاعات
نویسنده دلالت دارد. 36 کتاب مذکور با عنوان الایناس فی علم الانساب چاپ شده است. 37 ادب الخواص38 که با عنوان ادب الخواص فی المختار من بلاغات قبائل العرب و اخبارها و انسابها و ایامها به چاپ رسیده39 و ابن خلکان در مواردی از این کتاب نقل کرده است. 40 دیوان ترسل، دیوان شعر41 و نثر. نمونه هایی از اشعار او در بعضی منابع آمده است؛ 42 از جمله قصیده ای در سوگ سید رضی (م406ه) سروده که باخرزی (م 467ه) قسمتی از آن را نقل کرده است. 43 السیاسه (رسالةٌ فی السیاسه) که چاپ شده است، 44 زیاداتی بر فهرست الندیم که در واقع تکمله ای بر آن بوده و یاقوت از آن نقل قول کرده است، 45 العماد در نجوم، 46 رساله ای در لغت و ادب مشتمل بر پاسخ به سؤالات و نامه ها که قسمتی از آن را ابن بسّام نقل کرده است، 47 املائات که شماری از آن در تفسیر و تأویل قرآن بوده و احتمالاً همان المصابیح فی تفسیر القرآن سابق است، فضائل القبائل، اخبار بنی حمدان و اشعارهم، الشاهد و الغائب، 48 اثری اصیل در فرهنگ تاریخی زبان عربی با توضیح در مورد ریشه ها و صورت های متداول قدیم و جدید لغات عرب، 49 کتاب علم الصرف، 50 رجال الوزیر المغربی. 51

پی نوشت ها

[1] ـ معجم الأدباء 10 / 80؛ المنتظم 15 / 185. 2 ـ بغیة الطلب 6 / 2532. 3 ـ سیر اعلام النبلاء 17 / 395. 4 ـ سیر اعلام النبلاء 17 / 395؛ بغیة الطلب 6 / 2532. 5 ـ وفیات الاعیان 2 / 177. 6 ـ رجال نجاشی 1 / 191؛ بغیة الطلب 6 / 2532. 7 ـ الذخیره فی محاسن اهل الجزیره 4 / 237. 8 ـ الوافی بالوفیات 12 / 441. 9 ـ دُمیة القصر 1 / 116. 10 ـ تتمة یتیمة الدهر 5 / 35. 1
[1] ـ دمیة القصر 1 / 115. 12 ـ الوافی بالوفیات 2 / 444. 13 ـ طبقات اعلام الشیعه 2 / 65. 14 ـ بغیة الطلب 6 / 2533؛ لسان المیزان 2 / 301. 15 ـ بغیة الطلب 6 / 2534. 16 ـ الاشاره الی مَن نال الوزاره 47. 17 ـ معجم الادباء 10 / 80 و 81. 18 ـ الکامل فی التاریخ 9 / 332. 19 ـ معجم الادباء 10 / 81؛ الوافی بالوفیات 12 / 442. 20 ـ الکامل فی التاریخ 9 / 331 و 335. 2
[1] ـ الکامل فی التاریخ 9 / 336. 22 ـ معجم الادباء 10 / 82. 23 ـ بغیة الطلب 6 / 2533. 24 ـ رجال نجاشی 1 / 192. 25 ـ مختصر تاریخ دمشق 7 / 114. 26 ـ الذخیره 4 / 239؛ وفیات الاعیان 2 / 176. 27 ـ معالم العلماء 138. 28 ـ رجال نجاشی 1 / 191. 29 ـ ریاض العلماء 2 / 146. 30 ـ رجال نجاشی 1 / 191 و 192. 3
[1] ـ الذخیره 4 / 237. 32 ـ کشف الظنون 1 / 108. 33 ـ الذریعه 23 / 20 و 21؛ دایرة المعارف بزرگ اسلامی 6 / 179. 34 ـ دایرة المعارف بزرگ اسلامی 6 / 179. 35 ـ الوافی بالوفیات 12 / 443 و 444. 36 ـ وفیات الاعیان 2 / 172. 37 ـ دایرة المعارف بزرگ اسلامی 6 / 179. 38 ـ الوافی بالوفیات 12 / 443. 39 ـ دایرة المعارف