گوید از او در زمینه اصول فقه بهره برده ام. 13 صاحب بن عباد وزیر آل بویه در سال 367 او را با اصرار به قضاوت دعوت کرد. او را به قضاوت شهر ری نصب کرده و ریاست دیوان عالی، یعنی قاضی القضاتی را به او سپرد. 14 قضاوت مناطق ری و شهرهای تابعه چون قم، قزوین، زنجان، ابهر، سهرورد و دماوند برعهده او بود. 15 گویند او در سایه قضاوت به ثروت بسیار زیادی دست یافت و ازاین رو مورد مذمّت قرار گرفته است. 16 سیدبن طاووس او را طالب دنیا و ریاست و حریص بدان دانسته و او را بر ضد شیعه و عترت پیامبر صلی الله علیه و آلهدارای تعصب می داند. 17 رافعی18 ابن حجر، 19 ذهبی20 و دیگران21 نیز درباره او نظر منفی دارند. رافعی به دلیل افکار اصولی او را بدعت گزار و روایت از او را جایز نمی داند. 22 هنگامی که صاحب بن عباد درگذشت، فخرالدین بویهی او را از سمت خویش عزل و اموال او را مصادره کرد. 23 عبداللّه لجبار در زمینه های گوناگون از جمله تفسیر، اصول فقه، فقه و مواعظ آثاری از خود بر جای گذاشت؛ ولی آثار کلامی او برجسته تر است. این آثار عبارت اند از: شرح الاصول الخمسه، المغنی، 24 تفسیر القرآن، دلائل النبوه، الامالی، تنزیه القرآن، طبقات المعتزله، متشابه القرآن. 25 کتاب المغنی در حقیقت یک دانش نامه کلامی بود که در تمام فروع علم کلامی در آن عصر به بحث پرداخته است. او این مباحث را در رامهرمز در جمع شاگردان خویش مطرح ساخت. 26 مباحث مطروحه مورد نقد متفکران شیعی و غیرشیعی قرار گرفت. سید مرتضی متفکر شیعی در همان روزگار، کتاب پرحجمی به نام الشافی فی الامامه در نقد مبانی فکری او نوشت. 27 سید رضی نیز بر برخی مباحث او اشکال کرد. 28 سیدبن طاوس هم برخی مباحث تفسیری او را به نقد کشید. 29 وی بعد از عمری طولانی سرانجام در ماه ذی قعده30 یا جمادی الاولی31 415 در شهر ری درگذشت32 و در خانه خویش به خاک سپرده شد. 33 برخی او را درگذشته در سال 41434 یا 41635 دانسته اند.

پی نوشت ها

[1] ـ هدیة العارفین 1 / 498. 2 ـ مقدمة المغنی، ص « ج ». 3 ـ تاریخ التراث العربی 4 / 1 / 81. 4 ـ تاریخ بغداد 11 / 113. 5 ـ طبقات المعتزله 112. 6 ـ طبقات المفسرین (داودی) 1 / 262. 7 ـ طبقات الشافعیة الکبری 5 / 97. 8 ـ طبقات المعتزله 112. 9 ـ الوافی بالوفیات 18 / 34.
10 ـ طبقات المعتزله 112. 1
[1] ـ تاریخ بغداد 11 / 113. 12 ـ الکامل فی التاریخ 10 / 146. 13 ـ المجازات النبویه 48. 14 ـ الکامل فی التاریخ 8 / 694 و 9 / 111. 15 ـ التدوین فی اخبار قزوین 3 / 119. 16 ـ الامتاع و المؤانسه 141. 17 ـ سعد السعود 183. 18 ـ التدوین فی اخبار قزوین 3 / 119. 19 ـ لسان المیزان 3 / 386. 20 ـ میزان الاعتدال 2 / 533. 2
[1] ـ الامتاع و المؤانسه 141. 22 ـ التدوین فی اخبار قزوین 3 / 119. 23 ـ الکامل فی التاریخ 9 / 18. 24 ـ التدوین فی اخبار قزوین 3 / 125؛ طبقات المعتزله 113. 25 ـ الاعلام 3 / 274. 26 ـ مقدمة المغنی ص « ز ». 27 ـ الذریعه 13 / 8. 28 ـ المجازات النبویه 48. 29 ـ سعدالسعود 183 ـ 184. 30 ـ الانساب 1 / 137. 3
[1] ـ التدوین فی اخبار قزوین 3 / 125. 32 ـ تاریخ بغداد 11 / 115. 33 ـ الأنساب 1 / 137. 34 ـ الکامل فی التاریخ 9 / 334. 35 ـ طبقات المعتزله 112.

دیگر منابع: دول الاسلام 217؛ المختصر فی اخبار البشر 2 / 155؛ مرآة الجنان 3 / 22 و 23؛ طبقات المفسرین (سیوطی) 84؛ معجم المطبوعات 2 / 1269؛ العبر 2 / 229؛ ایضاح المکنون 1 / 329؛ شذرات الذهب 3 / 202؛ طبقات الشافعیه (ابن قاضی شهبه) 16.

مرتضی نجفی

عبداللّه لحق ـ صقلی

عبداللّه لحق ـ صقلی (م466ه)

ابومحمد عبداللّه لحق بن محمدبن هارون صقلی سهمی قرشی.

او منسوب به بنی سهم طایفه ای از قریش است. 1 عبداللّه لحق اهل صِقِلِّیه (سیسل) بود. علم فقه را نزد استادان و بزرگان صقلیه و قیروان از جمله ابوبکربن ابی عباس و عبداللّه لرحمان بن عمران فأسی آموخت. او دو بار به حج رفت و در یکی از سفرها در حدود سال 450 و اندی با امام الحرمین ابوالمعالی (متکلم معروف) ملاقات نموده و با ایشان به سؤال و جواب و گفتگو پرداخت و با کسانی چون قاضی عبداللّه لوهاب و اباذر هروی ملاقات نمود و پس از آن به دیار مصر بازگشت. صقلی مردی فهیم، صالحی دیندار، پیشوایی مشهور در تمام علوم و فنون و مدرس اصول و فروع، 2 از فقهای مالکی مذهب3 و صاحب فتوا بود4 و شاگردان بسیاری داشت. 5 او سرانجام در شهر اسکندریه مصر در سال 466ه درگذشت. 6 آثار او عبارت اند از: تهذیب الطالب، النکت و الفروق، 7 مسائل الصقلی و اجوبتها للجوینی، ضبط الفاظ المدونه، 8 استدراک علی مختصر البرادعی. 9

پی نوشت ها

[1] ـ سیر اعلام النبلاء 18 / 301. 2 ـ ترتیب المدارک 2 / 774. 3 ـ تاریخ الاسلام 31 / 201. 4 ـ تذکرة الحفاظ 3 / 1160. 5 ـ سیر اعلام النبلاء