دیگر منابع: انباه الرواة 1 / 352؛ بغیة الوعاة 2 / 101؛ تاریخ التراث العربی 8 / 471؛ معجم المؤلفین 5 / 248.

محمد غفوری

عبداللّه لعزیز ـ مصری

عبداللّه لعزیز ـ مصری (354 - 401ه)

ابوالقاسم عبداللّه لعزیزبن محمدبن نعمان مصری.

نواده قاضی نعمان مغربی (م363ه) و از دانشمندان اسماعیلی مذهب است که همانند پدر و جدش، قاضی القضات فاطمیان مصر بود. 1 بنا بر قولی از علمای امامیه هم به شمار آمده است. 2 او در سال 354ه در مصر زاده شد3 و در خاندانی برجسته و دولتمند پرورش یافت. هرچند از دوران رشد و تحصیل او آگاهی نداریم، به طور طبیعی باید نزد پدر و برخی دیگر از رجال دانشمند خاندان قاضی نعمان یا دانشمندان مرتبط با دربار فاطمی دانش آموخته باشد. به هر روی عبداللّه لعزیز پس از نیل به علم و دانش، در ذیقعده سال 374ه به دستور العزیز نزاربن معد فاطمی (خلافت 365 - 386ه)، از سوی پدرش ابوعبداللّه لله محمد (قضاوت 374 - 389ه) به عنوان جانشین پدر در امر قضاوت در اسکندریه منصوب شد و از خلیفه خلعت گرفت. یک سال پس از آن، یعنی در جمادی الاولی سال 375، قاضی القضات محمدبن نعمان، دختر سردار فاطمیان ابوالحسن جوهر را به ازدواج عبداللّه لعزیز درآورد. این وصلت در مجلس خلیفه و با حضور شماری از خواص حکومت انجام گرفت. 4 در این سال ها ابوعبداللّه لله حسین بن علی بن نعمان در روزهای دوشنبه و پنج شنبه، جانشین عمویش در امر قضاوت در شهر قاهره و دیگر مناطق مصر بود که در جمادی الاولی 377 عزل شد و عبداللّه لعزیز در محرم سال 383 از جانب پدر در همان دو روز، اما به طور دایم به این مقام نصب شد. 5 پس از مرگ محمدبن نعمان (م389ه)، برادرزاده اش حسین بن علی که مدتی نیابت عمویش را داشت، از سوی الحاکم منصوربن نزار فاطمی (خلافت 386 - 411ه) از سال 389 به قضاوت مصر گمارده شد؛ اما در شانزدهم ماه رمضان سال 394 عزل گردید و عبداللّه لعزیز به قاضی القضاتی رسید. 6 قاضی القضات فاطمیان، در دوره هایی قاضیان مصر، شام، مغرب و حجاز را تعیین می کردند؛ ازاین رو، وی را قاضی همه این مناطق خوانده7 و قاضی
دمشق ابن ابی الدبس (م396ه) را نیز منصوب عبداللّه لعزیز دانسته اند؛ 8 اما دوره قضاوت ابن ابی الدبس (389 - 394ه) مصادف با دوره قاضی القضاتی پسر عمویش حسین بن علی بن نعمان بوده است. همچنین از سال 395ه علاوه بر قضاوت، ریاست دیوان مظالم نیز به عبداللّه لعزیز واگذار شد که تا آن زمان این دو مقام به یک فرد داده نشده بود. گویند منزلت وی در نزد الحاکم به قدری افزایش یافت که الحاکم در روز عید فطر و قربان، او و فرمانده نظامی را با خود بر فراز منبر برد. بر اثر کسب این موقعیت، عبداللّه لعزیز در قضاوت دچار تصلب رأی و سختگیری بر مخالفان خود شد. به همین دلیل بر اثر بدگویی کارگزاران حکومتی، در روز جمعه شانزدهم ماه رجب 398 از همه مسئولیت هایش عزل گردید و به دستور الحاکم در روز جمعه بیست و دوم جمادی الثانی 401ه به همراه برخی مقامات از جمله فرمانده کل ابوعبداللّه لله حسین بن جوهر گردن زده شد. 9 مرگ او را در همان سال 398 هم آورده اند. 10 ابن خلدون، در شمارش قاضیان مصر، وی را از قلم انداخته است. 11 گفته شده است پس از عزل عبداللّه لعزیز، قضاوت از خاندان قاضی نعمان خارج شد؛ 12 ولی این امر موقتی بوده است؛ چون پس از وی، ابوالحسن مالک بن سعیدبن مالک فارقی و سپس ابن ابی العوام به قضاوت رسیدند؛ اما پس از این دو در سال 418ه که دوره خلافت الظاهر لاعزاز دین الله (411 - 427ه) بوده، ابومحمد قاسم پسر عبداللّه لعزیز به قضاوت منصوب شد. 13 در دوره خلافت المستنصر معدبن علی (427 - 487ه) نیز قاضی القضات بوده است، 14 اگرچه پس از قاسم، فرد دیگری از این خاندان را نمی شناسیم که به قضاوت یا مناسب دیگر رسیده باشد. کتاب البلاغ الاکبر و الناموس الاعظم تألیف عبداللّه لعزیز مصری است، اگرچه آن را به عمویش علی بن نعمان هم نسبت داده اند. 15 او در این کتاب سیر تاریخی تشیع (در واقع مراحل مذهب اسماعیلی) را به چندین مرتبه تقسیم کرده بود. 16 به عقیده برخی، « بلاغ اکبر » آخرین مرحله از دعوت اسماعیلی است. 17 قاضی ابوبکر باقلانی (م403ه) ردی بر آن نوشته بوده است. 18

پی نوشت ها

[1] ـ شذرات الذهب 5 / 9. 2 ـ کتاب الولاة و کتاب القضاة 599 - 603. 3 ـ وفیات الاعیان 5 / 423. 4 ـ وفیات الاعیان 5 / 419 و 420. 5ـ وفیات الاعیان 421. 6 ـ وفیات الاعیان 422. 7 ـ الاعلام 4 / 25. 8 ـ تاریخ مدینة دمشق 32 / 179. 9 ـ وفیات الاعیان 5 / 422 و 423. 10 ـ أخبار قضاة