5 / 63؛ طبقات الشافعیه (ابن قاضی شهبه) 1 / 246؛ شذرات الذهب 3 / 353؛ تبصیر المنتبه 1 / 362؛ تاریخ التراث العربی 2 / 4 / 36؛ طبقات الشافعیه (ابن هدایه ا) 172؛ کشف الظنون 1 / 779؛ روضات الجنات 5 / 114.

اسماعیل اسماعیلی

عبداللّه ـ خطابی

عبداللّه ـ خطابی (م410ه)

ابومحمد عبداللّه بن محمد بن حرب بن خطاب کوفی معروف به خطابی.

از جزییات زندگی و تحصیلات او اطلاع چندانی در دست نیست. خطابی از علمای کوفه و در نحو بر مذهب کوفیون بود. شعر نیز می سرود و در اشعار خود از الفاظ سَبُک و نامأنوس استفاده می کرد. 1 آثار خطّابی به شرح ذیل است: النحو الکبیر که آن را الحدود نامیده بود، النحو الصغیر، عمود النحو و فصوله، و المکتم (المکهم) در نحو. 2 خطابی در سال 410ه درگذشت. 3

پی نوشت ها

[1] ـ الوافی بالوفیات 17 / 528. 2 ـ الفهرست (الندیم) 76. 3 ـ ایضاح المکنون 2 / 629.

دیگر منابع: بغیة الوعاة 2 / 54؛ انباه الرواة 1 / 357؛ هدیة العارفین 1 / 449؛ کشف الظنون 2 / 1173؛ ریحانة الادب 2 / 141؛ معجم المؤلفین 6 / 115.

محمود هیئتی

عبداللّه ـ خفاجی

عبداللّه ـ خفاجی (423 - 466ه)

ابومحمد عبداللّه بن محمدبن سعید خفاجی حلبی معروف به ابن سنان.

عالم، ادیب، شاعر، متکلم، امامی مذهب و والی قلعه عزاز در نواحی حلب بود1 که در سال 423ه متولد شد. 2 وی از عنفوان جوانی به تحصیل علم و سرودن شعر اشتغال داشت. گفته شده هنگامی که منقذبن نصر کنانی در سال 439ه درگذشت، ابن سنان در حالی که تنها شانزده ساله بود، در رثای او اشعاری سرود3 و بنابر قولی ابن سنان در سال 435ه نیز در قصیده بلندی با عنوان قصیده رائیه، مخلص الدوله مقلدبن نصر کنانی، برادر منقذ را مرثیه گفته بود4 که بنابر این قول وی در دوازده سالگی نیز قادر بر سرودن اشعاری این چنین بلند بوده است. ابن سنان ادبیات را نزد استادانی چون ابوالعلاء احمدبن عبداللّه بن سلیمان معرّی (م449ه) و ابونصر
احمدبن یوسف منازی (م437ه) فرا گرفت5 و در طلب علم به مناطق مختلف چون حلب، دمشق و میافارقین سفر کرده و از استادانی چون ابوبکر خطیب بغدادی، ابوالحسین علی بن محمد میمدی، ابوالعلاء صاعدبن عیسی بن سمان حلبی و ابوالفتح احمدبن علی مدائنی بهره کافی برد. 6 از اشعار او پیداست به قسطنطنیه و مصر نیز سفر داشته7 و بیشتر در اشعار خود وزرا و امرای بنی مرداس، بنی منقذ، بنی ملهم و بنی حمدان را مدح گفته است. 8 اما آنچه در این بین شایان توجه است، طرح مسائلی چون فدک، عاشورا، صفین، مدح علی و آل علی علیه السلامو مذمت و انتقاد از خلیفه اول و دوم در تشکیل سقیفه می باشد. 9 که آشکارا بر تشیع او دلالت می کند. ابن سنان با ابونصر محمدبن محمدبن نحاس وزیر عزالدوله محمودبن نصربن صالح از آل مرداس دوستی دیرینه داشت و به واسطه او نیز توانست والی و حاکم بر منطقه و قلعه عزاز شود؛ اما دیری نپایید روابط بین او و امیرعزالدوله تیره گشت؛ از این رو در سال 466ه به دستور و تهدید عزالدوله، ابونصربن نحاس مجبور شد دوست خود ابن سنان خفاجی را مسموم ساخته و به زندگی او خاتمه دهد. 10 در پی آن جنازه او را به حلب انتقال داده و پس از اینکه عزالدوله بر او نماز گزارد، به خاک سپردند. 11 آثار او عبارت اند از: دیوان شعر در یک مجلد چاپ شده، سرّ الفصاحه در علم بلاغت و معانی و بیان، چاپ شده، الحکم بین النظم و النثر، العروض، عبارة المتکلمین فی اصول الدین، رؤیة الهلال، حِکَم منثوره، الصرفه. 12 وی در این کتاب معتقد است قرآن به خودی خود معجزه نیست، بلکه بدین علت اعجاز دارد که خداوند، عرب را از معارضه با قرآن منصرف ساخته است. 13 العادل در امامت، 14 الاصوات و مخارج الحروف العربیه که در باب آواشناسی زبان عربی است. 15

پی نوشت ها

[1] ـ فوات الوفیات 2 / 220 ـ 222. 2 ـ الأعلام 4 / 122. 3 ـ وفیات الأعیان 5 / 273. 4 ـ وفیات الاعیان 5 / 270. 5 ـ فوات الوفیات 2 / 220. 6 ـ تاریخ مدینة دمشق 32 / 189. 7 ـ اعیان الشیعه 8 / 71. 8 ـ مشاهیر شعراء الشیعه 3 / 62. 9 ـ الطلیعة من شعراء الشیعه 1 / 517 و 518؛ الوافی بالوفیات 17 / 503 و 504. 10 ـ فوات الوفیات 2 / 220 ـ 222. 1
[1] ـ تاریخ مدینة دمشق 32 / 193. 12 ـ فوات الوفیات 2 / 222؛ معجم المطبوعات العربیه 1 / 830. 13 ـ بغیة الطلب فی تاریخ حلب 1 / 282. 14 ـ کشف الحجب و الأستار 379. 15 ـ دایرة المعارف بزرگ اسلامی 3 / 717.

دیگر منابع: الکامل فی التاریخ 10 / 63؛ دمیة القصر 1 / 169؛ صبح الأعشی