356ه در هرات متولد شد. 3 وی که در شهر خود ابن سماک شهرت داشت، پس از سن رشد به آموختن حدیث روی آورد. پس از آن برای کسب دانش بیشتر به بلاد گوناگون از جمله بعضی از شهرهای خراسان و عراق، مکه، جبل، مصر و دمشق سفر کرد و محضر بسیاری از محدثان را درک کرد. 4 هروی مدتی در مکه مقیم شد و همسری عرب اختیار کرد، آن گاه در سروان (سراة) سکونت گزید و هر سال در موسم حج در مکه مقیم می شد و پس از آن نزد خانواده اش بازمی گشت. او در همه این ایام با خطیب بغدادی مکاتبه داشت و همه آموخته های حدیثی خود را برای خطیب می فرستاد. ابوذر هروی از محدثانی چون ابوالعباس بن فضل نضروی، محمدبن عبداللّه بن خمیرویه هروی و بشربن محمد مزنی بهره برد. 5 علم کلام را از ابن باقلانی آموخت6 و صحیح بخاری را در مکه از عبداللّه بن محمدبن حمویه، محمدبن مکی کشمیهنی و ابواسحاق مستملی فرا گرفت. 7 او حافظ حدیث، رجالی، 8 فقیه، اصولی9 و لغوی بود10 و علی بن عبداللّه لغالب ضراب، 11 احمدبن محمد اشبیلی، 12 قاضی ابوالولید باجی و دیگران از او روایت کرده اند. 13 وی را فردی مورد اعتماد، دیندار14 و زاهد توصیف کرده اند. او گرایش به مذهب مالک داشت15 و در عقیده اشعری مسلک16 و صوفی بود. 17 ابن سماک به مدت سی سال در مکه ساکن بود و مال کمی اندوخت. کتاب های السنه، الصفات، الجامع، الدواه، القرآن (فضائل القرآن)، فضائل یوم عاشورا، مسانید الموطأ، کرامات الاولیاء، المسند الصحیح (تخریج الصحیحین)، الرؤیا و المنامات، فضائل مالک بن انس، المناسک، دلائل النبوه، الرباء، الیمین الفاجره، شهادة الزور، بیعة العقبه، حدیث الجعرانة و خیبر، الشهادة النبی و اصحابه، ما روی فی بسم ا الرحمن الرحیم، کتاب فی شیوخه، 18 الابانه، التمهید، الذب عن الاشعری، الدعاء، و المعیدین19 اثر او می باشد. سرانجام وی در پنجم ذیقعده سال 434ه در مکه درگذشت. 20 در تاریخ وفات او اختلاف است. 21

پی نوشت ها

[1] ـ المنتظم 15 / 287. 2 ـ دیباج المذهب 311. 3 ـ تاریخ بغداد 11 / 141. 4 ـ ترتیب المدارک 2 / 696. 5 ـ تاریخ بغداد 11 / 141. 6 ـ العبر 2 / 269. 7 ـ الاکمال 6 / 228. 8 ـ ترتیب المدارک 2 / 696. 9 ـ العبر 2 / 269. 10 ـ مرآة الجنان 3 / 43. 1
[1] ـ تاریخ بغداد 11 / 142. 12 ـ ترتیب المدارک 2 / 696. 13 ـ سیر اعلام النبلاء 17 / 555. 14 ـ تاریخ
بغداد 11 / 142. 15 ـ ترتیب المدارک 2 / 696. 16 ـ تبیین کذب المفتری 251. 17 ـ تاریخ نیشابور (المنتخب من السیاق) 607. 18 ـ ترتیب المدارک 2 / 697 ـ 698. 19 ـ سیر اعلام النبلاء 17 / 558 ـ 560. 20 ـ تاریخ بغداد 11 / 141. 2
[1] ـ هدیة العارفین 1 / 437 و 438؛ ترتیب المدارک 2 / 698؛ عقد الثمین 5 / 539.

دیگر منابع: ایضاح المکنون 1 / 429؛ تاریخ التراث العربی 1 / 1 / 479؛ طبقات المفسرین (داوودی) 1 / 372؛ نفح الطیب 2 / 70؛ البدایة و النهایه 12 / 50؛ النجوم الزاهره 5 / 36؛ طبقات الحفّاظ 425؛ شذرات الذهب 3 / 254؛ الکامل فی التاریخ 9 / 514؛ دول الاسلام 225؛ الاعلام بوفیات الاعلام 1 / 291؛ تاریخ الاسلام 29 / 404.

محمود هیئتی

عبیداللّه ـ بختیشوع

عبیداللّه ـ بختیشوع (م حدود 450ه)

ابوسعید عبیداللّه بن جبرئیل بن عبیداللّه بختیشوع بغدادی.

وی را ابن بختیشوع نیز گفته اند. 1 ابوسعید از عالمان مسیحی و پزشکی ماهر و مشهور بود و با ابن بطلان (پزشک معروف) دوستی و معاشرت داشت و در میافارقین می زیست، آن گاه به بغداد رفت و مقیم شد و در حدود 450ه در بغداد درگذشت. بختیشوع به دلیل مهارت و علاقه، آثار متعددی در علم پرشکی نگاشت که عبارت اند از: مناقب الاطباء که در سال 423 نوشت، التواصل الی حفظ التناسل که در سال 441 به اتمام رساند، مقالة فی الاختلاف بین الالبان که در سال 447 برای برخی دوستانش نوشت، طبائع الحیوان و خواصها و منافع اعضائها که آن را برای امیر نصیرالدوله نگاشت، الروضة الطبیه، بیان وجوب حرکة النفس، نوادر المسائل مقتضبة من علم الاوائل، تذکرة الحاضر و زاد المسافر، الخاص فی علم الخواص، رسالة الی ابی طاهربن عبداللّه لباقی، 2 اختلاف المورخین فی التاریخ، رساله ای در تاریخ جالینوس که آن را به درخواست دیگران نوشت، 3 عقد الجمان فی طبائع الانسان و الحیوان، 4 رساله در باب طهارت و وجوب آن. 5

پی نوشت ها

[1] ـ الاعلام 4 / 192. 2 ـ عیون الانباء 191 و 214. 3 ـ تاریخ الحکماء 126. 4 ـ الاعلام 4 / 192. 5 ـ هدیة العارفین 1 / 648.

دیگر منابع: تاریخ الحکماء 356؛ کشف الظنون 1 / 929؛ ایضاح المکنون 1 / 273؛ معجم المؤلفین 6 / 238.

محمد غفوری