علی ـ علم

الهدیعلی ـ علم الهدی (355 ـ 436ه)

ابوالقاسم علی بن حسین بن موسی موسوی مشهور به شریف سید مرتضی و علم الهدی.

فقیه، متکلم، ادیب و شاعر و از دانشمندان بزرگ امامیه در قرن پنجم هجری بود که در ماه رجب 355ه در بغداد چشم به جهان گشود. 1 پدر بزرگوارش از احفاد امام موسی کاظم علیه السلام و مادرش فاطمه دختر حسن (ناصر صغیر) از نوادگان امام سجاد علیه السلامبود؛ 2 ازاین رو ذوالمجدین نامیده شد. 3 وی در محله صراة بغداد خانه داشت؛ ولی پس از آنکه حنبلیان، خانه او را همانند بسیاری از شیعیان دیگر تخریب کردند، به محله کرخ کوچ کرد. 4 سید مرتضی و برادرش سید رضی که کوچک تر بود، در کودکی نزد ابن نباته ابونصر عبداللّه لعزیزبن عمر سعدی به فراگیری لغت و مبادی عربیت پرداختند؛ سپس مادرشان آن دو را به شیخ مفید (م413ه) سپرد5 و سال ها نزد این عالم بزرگ شیعه علوم گوناگون، به ویژه فقه و اصول آموختند و خود در علم و دانش نام آور شدند. او همچنین از استادان بزرگ دیگری چون هارون بن موسی تلعکبری (م385ه)، حسین بن علی بن بابویه (برادر شیخ صدوق)، 6 سهل بن احمد دیباجی، احمدبن محمدبن عمران مرزبانی، 7 ابوالعباس جوهری، احمدبن زیدبن دارا و احمدبن حسین عطار استفاده کرد. 8 وی پس از تحصیل در علوم گوناگون به مدارج بالایی رسید، به طوری که پس از وفات شیخ مفید، یگانه عصر خویش گردید. ابومنصور ثعالبی (م429ه) که همعصر او بود می گوید امروز ریاست عالی علمی و دینی در علم و ادب، فضل و کرم و مجد و شرافت در بغداد به سید مرتضی منتهی شده و اشعاری در بالاترین درجه نیکویی و زیبایی دارد. 9 منابع اهل سنت از وی با عنوان امام در علم کلام، ادب و شعر و پیشوای دانشمندان عراق اعم از شیعه و سنی یاد کرده اند که علمای عراق در محضر درسش به کسب علم می پرداختند. 10 سید مرتضی جامع علوم و فنون گوناگون از جمله فقه، اصول، حدیث، کلام، تفسیر، ادبیات و لغت بود11 و در بسیاری از این علوم تدریس می کرد. 12 در وعظ و خطابه13 و تعبیر خواب نیز توانا بود. 14 زمانی شیخ مفید برای آگاهی از چگونگی تدریس شاگردش، در مجلس درس او حضور یافت. سید متواضعانه از جایگاه خویش پایین آمد و پیش استاد نشست. به خواست استاد، سید در حضور شیخ مفید تدریس کرد و تحسین
استادش را برانگیخت. 15 شیخ الطائفه ابوجعفر طوسی، سلاربن عبداللّه لعزیز دیلمی، ابوالفتح کراجکی، ابوالصلاح حلبی، قاضی عبداللّه لعزیزبن براج، ابویعلی محمدبن حسن جعفری، سلیمان صهرشتی، جعفربن محمد دوریستی، مفیدثانی عبداللّه لرحمان بن احمد نیشابوری16 و خطیب بغدادی17 شماری از دانش آموختگان مکتب علم الهدی بودند. سید مرتضی فردی متمکن و در عین حال سخاوتمند و بخشاینده بود و ثروت خود را در راه ترویج علم و منافع عمومی هزینه می کرد. او به شاگردانش شهریه می داد. برای نمونه به شیخ طوسی دوازده دینار و به ابن براج هشت دینار ماهیانه می داد. 18 همچنین گفته شده وی هشتاد روستای آباد بین بغداد و کربلا داشت و درآمد سالانه او از املاکش بالغ بر 24 هزار دینار می شد19 و درآمد روستایی را وقف کاغذ فقها کرده بود. در گرفتاری ها و قحطی، مردم به او پناه آورده و از مساعدت هایش بهره مند می شدند. نقل شده روزی فردی یهودی از شدت فقر به مجلس درس او آمد و اجازه خواست تا مطالبی که از علم نجوم می داند، بخواند. وی نیز با اذن سید خواند و جایزه گرفت و از مرگ نجات یافت. از آن پس این یهودی مرتب در درس سید شرکت می کرد و در نهایت به دست وی مسلمان شد. 20

سید مرتضی که دانشمندی برجسته و متکلمی توانا بود، در دفاع از عقاید امامیه با مخالفان به مناظره می پرداخت. او که خانه اش را دارالعلم و محل مناظره دانشمندان قرار داده بود، علمای مذاهب گوناگون نیز در پیشگاه او به مناظره می پرداختند. 21 مثلاً زمانی ابوالعلاء معری (م449ه) نزد سید مرتضی رفته و با هم مناظره کردند. 22 باید این مناظره در سال 399 رخ داده باشد که معری در این سال به بغداد رفته بود. 23 ابن حجر به نقل از ابواسحاق شیرازی، سید مرتضی را از نظر علمی و شخصیتی بسیار ستوده است؛ 24 اما در کتاب طبقات الفقهاء شیرازی که موجود است، شرح حال او پیدا نشد. همچنین از قول برخی دانشمندان امامیه آورده که سید نخستین کسی است که کلام امامیه را وارد مباحث فقه شیعه کرد، غوامض و مشکلات فقهی را استخراج نمود و مسائل را مقید ساخت؛ 25 همچنین به دلیل اینکه مجتهدی اصولی بود، به ادله عقلی بیش از اخبار تکیه داشت. 26 وی هنوز کمتر از بیست سال داشت که به امارت رسید و از راه علم با عمل، تلاوت قرآن و شب زنده داری به مقامات عالی و ریاست علمی