الصله 470 و 471. 4 ـ جذوة المقتبس 366. 5 ـ کتاب الصله 2 / 470 و 471 و 472.

دیگر منابع: بغیة الملتمس 515؛ تاریخ الاسلام 30 / 313؛ سیر اعلام النبلاء 18 / 115؛ طبقات المفسرین (سیوطی) 76؛ طبقات المسفرین (داودی) 2 / 42؛ معجم السَفَر 154؛ معجم المؤلفین 8 / 110؛ نفح الطیب 4 / 335.

ابراهیم اسفندیاری

قاسم ـ واسطی

قاسم ـ واسطی (حیات قبل از 469ه)

ابونصر قاسم بن محمدبن مباشر واسطی.

از اوان زندگی قاسم اطلاعی در دست نیست. او در بغداد با اصحاب ابوعلی ملاقات داشته است؛ سپس به شهرهای گوناگون سفر نمود تا سرانجام به مصر رفت و در آنجا اقامت گزید و به تدریس و تعلیم پرداخت. از کسانی که در مصر نزد او شاگردی نمود ابوالحسن طاهربن احمدبن بابشاذ بود. ابن بابشاذ ابتدا شاگرد و در خدمت او بود و سپس با خواهر او ازدواج کرد. ابونصر کتابی در نحو و ادبیات نوشت و آن را بر باب های گوناگون مرتب نمود و از هر بابی مسئله ای را شرح کرد. 1 آثار دیگر او شرح الجمل زجاجی و شرح اللمع واسطی می باشد. او در مصر درگذشت، ولی تاریخ وفات او در دست نیست؛ گرچه برخی از رجال نویسان نوشته اند تا قبل از سال 469ه حیات داشته اشت. 2

پی نوشت ها

[1] ـ معجم الادباء 17 / 5. 2 ـ معجم المؤلفین 8 / 123.

دیگر منابع: کشف الظنون 1 / 692؛ لغت نامه 38 / 48.

عبداللّه لعلی باقری

قطران ـ تبریزی

قطران ـ تبریزی (م حدود 485ه)

شرف الزمان ابومنصور قطران بن منصور عضدی تبریزی.

وی یکی از شعرای ایرانی قرن پنجم1 و اهل شادی آباد تبریز بود؛ 2 اما برخی وی را با شاعر دیگری به همین نام که اهل ترمذ بود، اشتباه گرفته اند و به همین دلیل وی را ارموی3 یا ترمذی دانسته اند. 4 از احوال و اشعار این شاعر به غیر از آنچه با احوال و اشعار قطران تبریزی آمیخته شده است، اطلاع دیگری در دست نیست. 5 عوفی از وی به عنوان حکیم و لقب شرف الزمان یاد نموده و اشعارش را در کمال استادی و لطافت دانسته و مورد تمجید فراوان قرار داده است؛ 6
اما معلوم نیست آیا شاعر در آن زمان با چنین لقبی شهرت داشته یا خیر ؟ یا اینکه از همان القابی است که عوفی برای تمجید وی مانند بسیاری دیگر آورده است. دولت شاه نیز وی را با لقب امام الشعرا آورده7 و با توجه به ابیاتی که از قطران بر جای مانده، در زمان حیاتش به این لقب شهرت داشته است. 8 در وجه شهرت وی به عضدی نیز برخی معتقدند چون عضدالدوله دیلمی را مدح نموده به عضدی مشهور شده است، 9 اما ازآنجاکه عضدالدوله در سال 372ه درگذشته و قطران بنا به قول همین مدعی در سال 465ه در گذشته است؛ 10 بنابراین فاصله آنها نزدیک به یک قرن است. از طرفی نام عضدالدوله در دیوان قطران وجود ندارد؛ 11 پس این ادعا در وجه شهرت قطران به عضدی نمی تواند صحت داشته باشد. موضوعی که باعث این اشتباه شده، این است که قطران را دیلمی12 و با فرمانروایان دیلمی مرتبط پنداشته و چون نام « عضد » را در دیوان قطران دیده، بدون هیچ تحقیقی عضد را همان عضدالدوله دیلمی شمرده است. 13 قطران ادعا نموده ابتدا فردی دهقان بوده و سپس به شعر و شاعری روی آورده است. ناصرخسرو قبادیانی در سفر خود از تبریز در سال 438ه قطران را ملاقات کرده است. قطران در این زمان در سنین جوانی و مشغول مطالعه آثار شعرای خراسان بود، اما در بعضی از واژه های دری مشکل داشت و برای رفع آنها به ناصرخسرو مراجعه می کرد. 14 ناصر خسرو در این باره می گوید: در تبریز قطران نام شاعری را دیدم که شعری نیک می گفت، اما زبان فارسی نیکو نمی دانست، دیوان منجیک و دیوان دقیقی بیاورد و پیش من بخواند و هر معنی که مشکل بود از من پرسید، با او بگفتم و شرح آن بنوشت و اشعار خود بر من خواند. 15 وی همچنین با معین الدین طنطرانی معاصر بوده و هر کدام قصایدی در تجنیس، ترصیع و ذوقافیتین در مدح ابوخلیل و نظام الملک به فارسی و تازی گفته اند و معلوم نیست کدام یک از این دو، در این شیوه مبدع و مخترع بوده اند. 16 وی دارای طبع شعری والایی بود و اشعارش نزد ادبا اهمیت بسیاری داشت. وی با آنکه در قصایدش صنایع شعری را در بهترین حالت رعایت کرده، درعین حال مضامین لطیف را نیز به کار برده تا اشعارش از زیبایی و تناسب معنایی برخوردار باشند و به همین علت اشعارش از روانی و توازن خاصی برخوردار می باشد. با این حال در موضوعات و معانی، بیشتر مقلد و دنباله رو شعرای خراسان است و فقط در تعبیرات و