تشبیهات دارای ابداعاتی می باشد. ازآنجاکه در فنون ادبی قوی بود، احتمالاً با رشته های حکمت نیز آشنایی داشته است. 17 با این حال وی مخترع سبک خاصی بود که سراسر آن مصنوع، مسجع و مرصع می باشد که پس از وی مورد تقلید شعرایی چون رشید وطواط و عبداللّه لواسع جبلی غرجستانی قرار گرفت. 18 یکی از وجوه اهمیت قطران آن است که نخستین کسی است که در آذربایجان به زبان فارسی دری به شاعری و سخنوری پرداخته و از این حیث مقتدای شعرای آذربایجان گردیده است. 19 در کل قطران شاعری مدیحه سرا بود و در وصف امرا و وزرای زمان حیات خویش شعرها سرود و صله ها گرفت، به همین دلیل از توجه و پرداختن به معانی فلسفی و اجتماعی دور ماند و معانی عالی در آن، به جز چند بیتی وجود ندارد. در واقع می توان گفت هدف وی از شعر و شاعری، بیشتر وقت گذرانی، کامروایی و طلب مال و ثروت دنیا بوده است. 20 از سلاطین ممدوح قطران، نخست امیرابوالحسن علی لشکری، حاکم گنجه بود که قطران در اوایل حال خود در گنجه به خدمت او رفت و مدتی در آنجا ماند. 21 وی همچنین پسران لشکری، منوچهر، انوشیروان، گودرز، اردشیر، سپهدار ابوالسیر را مدح گفت و از آنان صله ها گرفت و سپس به تبریز برگشته22 و به مدح امرای سلسله محلی وهسودان که در طارم، سمیران، تبریز و مراغه حکومت داشتند، پرداخت. 23 وی در کل پنج تن از امرای این سلسله از جمله ابومنصور وهسودان بن محمد و همچنین ابومنصور محمدبن وهسودان معروف به مملان را که در سال 450 از طرف طغرل سلجوقی فرمانروای آذربایجان شد، مدح گفته است. 24 قطران پس از این به گنجه رفت و به مدح فضلون بن ابی السوار حاکم آنجا ـ که در سال 456 به تخت نشست ـ و سپس امیر ابودلف شاه نخجوان پرداخت. 25 از بین اینها ابونصر مملان معروف ترین ممدوح او بود26 و بیشتر اشعار برجای مانده از قطران در مدح این امیر می باشد. در بسیاری از موارد، ناسخان دیوان قطران و رودکی را به علت شباهت هایی که با هم دارند، یکی دانسته اند؛ زیرا در دیوان این شاعر، خواننده با یک سبک خاص مواجه نیست و گاهی با اشعاری روبه رو می شود که درست لحن گویندگان عهد سامانی را دارد. 27 البته شاید بتوان علت این تشابه را این دانست که قطران دیوان شعرای قرن چهارم را مطالعه کرده و از سبک آنان تقلید می کرد. دیوان شعر که بیشتر شامل قصاید و ترجیعات و مقدار کمی هم رباعیان و غزلیات
می باشد، نسخه های آن به اختلاف از سه هزار بیت28 تا هشت و ده هزار بیت گفته شده است. هدایت معتقد است بسیاری از اشعار این دیوان به رودکی متعلق است؛ 29 این در حالی است که در اواخر قرن دهم و اوایل قرن یازدهم کتاب کوچکی به نام دیوان رودکی پدید آمد که در آن بسیاری از اشعار قطران به نام رودکی گنجانده شده بود؛ گرچه قبل از این تاریخ ثبت اشعار قطران به نام رودکی معمول نبوده است و به نظر می رسد احتمالاً این خطا اولین بار به دست نسخه برداران هندی سرزده است و بعد از آن دیگران نیز بعضی از اشعار رودکی را که در کتب متداول آن زمان وجود داشته، بر آن افزوده اند و این گونه دیوان رودکی چاپ تهران در سال 1315ه فراهم آمد. 30 دیوان قطران در سال 1263ه در تهران و سپس در سال 1333ه در تبریز به اهتمام محمد نخجوانی به چاپ رسیده است. 31 یک نسخه خطی از دیوان قطران در کتابخانه مدرسه سپهسالار جدید تهران و سه نسخه بسیار نفیس دیگر نیز در کتابخانه شخصی آقای آمیرزا جعفر سلطان قدائی تبریزی موجود است32 که تاریخ کتابت یکی از آنها سال 529ه و به خط انوری ابیوردی می باشد. 33 تفاسیر فی لغة الفرس، 34 قوس نامه، کلیات35 و مثنوی وامق و عذرا دیگر آثار وی می باشد. 36 قطران قوس نامه را به نام امیر احمدبن محتاج که در زمان سلطان سنجر والی بلخ بود، به نظم درآورد که نشان می دهد وی به بلخ نیز رفته است. گرچه هدایت تاریخ وفات وی را در سال 465 می داند، 37 با توجه به دیوان وی و قصایدی که در مدح فضلون و اشاره به بازگشت وی از استرآباد که در زمان دولت شاه و در خلال سال های 465 تا 485ه بوده، سروده است، به دست می آید وی پس از این تاریخ هم زنده بوده است. 38

پی نوشت ها

[1] ـ تاریخ ادبیات در ایران 2 / 421. 2 ـ دانشمندان آذربایجان 307. 3 ـ هدیة العارفین 1 / 836. 4 ـ تذکرة الشعراء 119. 5 ـ تاریخ ادبیات در ایران 2 / 421. 6 ـ لباب اللباب 401. 7 ـ تذکرة الشعرا 119. 8 ـ سخن و سخنوران 492. 9 ـ مجمع الفصحاء ج1، بخش 3 / 1665. 10 ـ مجمع الفصحاء ج1، بخش 3 / 1665. 1
[1] ـ سخن و سخنوران 493. 12 ـ مجمع الفصحا ج1، بخش 3 / 1665. 13 ـ سخن و سخنوران 493. 14 ـ تاریخ ادبیات در ایران 2 / 422. 15 ـ گزیده سفر ناصر خسرو 125. 16 ـ دیوان قطران (مقدمه) 45. 17 ـ سخن و سخنوران 495 ـ 494. 18 ـ تاریخ نظم و نثر در ایران 1 / 28. 19 ـ تاریخ ادبیات در ایران 2 / 423.