داشته اند. 8 عده ای دیگر معتقدند کیکاووس و پسرش گیلان شاه هر دو به ریاست و حکومت رسیده اند، ولی محدوده قلمرو آنها به قسمتی از طبرستان یا همان کوهستانات محدود بوده است و در سایه قدرت سلجوقیان فرمانروایی می کردند؛ 9 همچنین دوران ندیمی وی در دستگاه مودودبن مسعود مربوط به روزگار جوانی وی و پیش از پنجاه سالگی او بوده است؛ یعنی قبل از اینکه خود در سال 441ه به امارت و حکمرانی رسیده باشد. در باب تعلیم راه های گوناگون کسب معیشت اظهار می دارد: « که در آن روزگار فرزندان خاصه و بزرگان مانند فرزندان عامه، پیشه های مختلف یاد می گرفتند و اگرچه به آنها هیچ احتیاجی نداشتند » و دلیل این امر را نیز این گونه بیان می کند: « اگر فرزندان مردمان خاصه صد پیشه دانند، چون به کسب نکنند، همه هنرست و هنر یک روز به برآید ». 10 برخی معتقدند وی لقب عنصرالمعالی را از خلیفه وقت القائم دریافت داشته و مدت ها لوای حکمرانی جرجان را برافراشته بود، اما در زمان سلطنت شهاب الدوله ابوسعد مسعود (42
[1] ـ 432ه) و مودود پسر سلطان مسعود غزنوی (432 ـ 441ه) متوجه آخرت شد، به همین علت از دنیا و تعلقات دنیایی روی برگردانده و به عبادت و تحصیل علم روی آورد و به مقامات عالی دست یافت و عاقبت هم برای جهاد به سوی شمیرانات رفت و به همراهی امیرابوالسوار حکمران گنجه و اران به جنگ مسیحیان گرجستان پرداخت. 11 گرچه برخی وفات او را سال 462ه دانسته اند، 12 بدون تردید تا سال 475ه که شروع به نوشتن کتابش نموده، زنده بوده است. 13 برخی با استناد به اشعاری از مسعود سعد سلمان14 که در دربار امیرشیرزادبن مسعودبن ابراهیم غزنوی (که از سال 492 ـ 508ه حکمران هندوستان بوده است) در مدح شجاعت و جوانمردی و شاعری امیرکیکاووس نامی سروده شده است، معتقدند عنصرالمعالی تا اواخر قرن پنجم، یعنی بعد از حدود 492 یا اوایل قرن ششم و پیش از حدود 508ه زنده بوده است. 15 وی دارای دیوان شعر16 و کتاب قابوس نامه در نصیحت فرزندش گیلان شاه می باشد. گرچه نام کتاب ابتدا قابوس نامه نبوده است و مؤلف خود آن را نصیحت نامه، نامیده است، باید اسم حقیقی آن نصیحت نامه باشد، ولی همواره به قابوس نامه شهرت داشته است. 17 عنصرالمعالی قابوس نامه را در 44 باب تنظیم کرده است. 18 چنان که از مطالب قابوس نامه به صراحت
آشکار است، کیکاووس مردی دانشمند و مطلع از غالب فنون زمان خود بوده و همین وسعت اطلاعات باعث شده بود بتواند در قابوس نامه در مباحث گوناگون وارد شود و مقدمات غالب فنون را با بیانی ساده و روشن بیان کند. وی این کتاب را با این نیت نوشته بود که اگر فرزندش بعد از او امارت را حفظ کند یا مجبور به کارهای دیگر شود، چگونه از عهده انجام آنها برآید. همچنین به قصد تربیت فرزندش همه رسوم اعم از لشکرکشی، مملکت داری، اجتماعی، علوم و فنون متداول زمان خود را مورد بحث قرار داده است؛ به همین دلیل کتاب وی، حاوی اطلاعات ذی قیمت و متنوعی در مسائل گوناگون مربوط به فرهنگ و آداب و عادات ایران در قرن پنجم گردیده است. 19 علاوه بر اینکه مباحث کتاب دال بر این است وی در انشای عروض، پزشکی، نجوم، موسیقی، فنون سواری و سپاهی و مملکت داری توانایی تام داشته است، حاوی اطلاعات خوبی در مورد تاریخ گذشته ایران و اسلام و تاریخ زمان خودش می باشد و نشان می دهد کیکاووس علما و شعرای بزرگ زمان خودش را می شناخته و از آثار آنان مطلع بوده است. 20 روش انشایی وی در این کتاب، همان نثر مرسل فارسی است که در قرن چهارم و پنجم معمول نویسندگان بوده است. هرچند قابوس نامه تقریباً همعصر سیاستنامه نظام الملک است، به دلیل آوردن اصطلاحات، تعبیرات و ترکیبات به صورتی که در زبان فارسی اوایل قرن پنجم معمول بوده است، کهنه تر به نظر می رسد. 21 یکی از ویژگی های مهم کتاب، صراحت بیان و صدق لهجه مؤلف آن است که بنا به گفته خودش در پنجاه سالگی توبه کرده است. 22 وی به زبان فارسی و طبری اشعاری متوسط می سروده23 که قسمت هایی از آن را در قابوس نامه ذکر کرده است؛ 24 اما بااین حال نثرش نسبت به شعرش بهتر است. 25 قابوس نامه ابتدا در سال 1285ه. ش در تهران به تصحیح رضاقلی هدایت چاپ شد، 26 بعد از آن هم به انگلیسی و عربی ترجمه شده27 و بارها در ایران و خارج از ایران به چاپ رسیده است. 28

پی نوشت ها

[1] ـ مقدمه قابوس نامه (نفیسی) 13 و 14. 2 ـ لباب الالباب 31. 3ـ مقدمه قابوس نامه (نفیسی) 13 و 14. 4 ـ تاریخ ادبیات 170. 5 ـ مقدمه قابوس نامه 15. 6 ـ تاریخ ادبیات در ایران 2 / 898. 7 ـ مقدمه قابوس نامه 15. 8 ـ تاریخ ادبیات در ایران 2 / 899. 9 ـ تاریخ طبرستان 2 / 18. 10 ـ جیب السیر 2 / 442. 1
[1] ـ مجمع الفصحاء 1 / 109. 12 ـ تاریخ