محمد ـ

بصریمحمد ـ بصری (م 403ه)

ابوبکر محمدبن طیب بن محمد بصری معروف به ابن باقلانی.

او اهل بصره بود، ولی در بغداد و محله کرخ آن شهر سکونت داشت. 1 وجه تسمیه او به ابن باقلانی به دلیل انتساب یکی از پدران او به باقلا و فروشندگی آن است. 2 او بعد از گذر ایام کودکی به تحصیل علم پرداخت در زمینه اصول عقاید، فقه و حدیث کسب علم کرد. از ابوبکربن مجاهد اشعری عقاید و کلام آموخت، از ابوبکر ابهری فقه یاد گرفت و از محدثانی چون ابوبکر قطیعی و ابواحمد حسین نیشابوری حدیث شنید. خطیب از او به عنوان محدثی مورد اعتماد یاد می کند3 و قاضی عیاضی نیز در فقه و فروع احکام مالکی او را فقیه می داند و می گوید: او ریاست مالکیان وقت را داشته است. 4 او در رأس اشعریان عصر خود قرار داشت و باب مناظره با دیگران را می گشود و با آنان به بحث می پرداخت ابوسعید هارونی، 5 و شیخ مفید و بشربن حسین معتزلی طراف مناظره او بوده اند. او را به دلایل فوق لقب شیخ السنه و لسان الامه داده بودند. او در مسجد جامع منصور بغداد به تدریس پرداخت و بسیاری در جلسه درس او شرکت می کردند. ابومحمد عبداللّه لوهاب مالکی و ابوجعفر سمنانی از شاگردان کلامی او بوده اند. قاضی ابومحمدبن نصر نیز از شاگردان او در فقه است. از این متکلم اشعری در اثبات عقیده خود و رد مذاهب دیگر آثاری بر جای ماند. در رد معتزله، جهمیه، خوارج، شیعه و دیگر مذاهب کلامی کتاب نوشت. در مختصرنویسی می کوشید، ولی به دلیل وسعت اطلاعاتش قادر بر انجام آن نبود. او از طرف عضدالدوله دیلمی به عنوان نماینده نزد پادشاه روم فرستاده شد و مدتی را هم در شهرهای مرزی به قضاوت پرداخت. کتاب های الابانه در کلام، الاصول الکبیر در فقه، 6 اعجاز القرآن، الانتصار، کشف الاسرار الباطنیه، الملل و النحل، مناقب الائمه، نهایة الایجاز و هدایة المسترشدین، 7 تمهید الاوائل، 8 الانصاف، دقائق الکلام، الاستبصار، البیان در فرق معجزه و کرامت9 از اوست. او در ذیقعده سال 403 در بغداد درگذشت و فرزندش حسن بر او نماز گزارد و در خانه اش به خاک سپرده شد. جسد او بعدها به گورستان باب حرب بغداد منتقل شد. 10 برخی، تاریخ های دیگری برای درگذشت او ذکر کرده اند11 که به نظر اشتباه است.

پی نوشت ها

[1] ـ ترتیب المدارک 2 / 586. 2 ـ الانساب 1 / 265. 3 ـ تاریخ بغداد
5 / 379. 4 ـ ترتیب المدارک 2 / 586. 5 ـ وفیات الاعیان 4 / 269. 6 ـ ترتیب المدارک 2 / 586 ـ 588. 7 ـ هدیة العارفین 2 / 59. 8 ـ معجم المؤلفین 10 / 110. 9 ـ الاعلام 6 / 176. 10 ـ تاریخ بغداد 5 / 382. 1
[1] ـ ترتیب المدارک 2 / 588؛ ایضاح المکنون 1 / 98.

دیگر منابع: المنتظم 15 / 96؛ اللباب فی تهذیب الانساب 1 / 64؛ الوافی بالوفیات 3 / 177؛ النجوم الزاهره 4 / 234؛ البدایة و النهایه 11 / 350؛ شذرات الذهب 3 / 168؛ هدیة العارفین 2 / 59؛ الدیباج المذهب 363.

مرتضی نجفی

محمد ـ بصری

محمد ـ بصری (م436ه)

ابوالحسین محمدبن علی بن طیّب بصری.

وی اهل بصره و ساکن بغداد بود و از دانشمندان علم کلام1 و از پیشوایان معتزله به شمار می آمد. 2 از استادان وی اطلاعی در دست نیست، ولی از فردی به نام هلال بن محمد تنها یک حدیث نقل کرده است. 3 وی در بغداد به تدریس علم کلام اشتغال داشت و شاگردان بسیاری در حلقه درس او شرکت می کردند؛ 4 شاگردانی چون خطیب بغدادی و عبداللّه جرجانی از وی مطالبی شنیده و روایت کرده اند5 و ابوعلی بن ولید و ابوالقاسم بن بتّان معقول را از وی فرا گرفته اند. وی فردی فصیح و بلیغ و دارای اطلاعات بسیاری بود. گفته اند: فخرالدین رازی کتاب المحصول خویش را از کتاب المعتمد فی اصول الفقه ابوالحسین بصری اخذ کرده است. 6 وی دارای آثار و تصنیفاتی دیگری نیز در موضوعات مختلف بوده که عبارت اند از: تصفّح الادله در دو مجلد، غرر الادلّه، شرح الاصول الخمسه، 7 شرح اسماء الطبیعی8 و فائت العین علی کتاب العین. 9 وی در ماه ربیع الاول سال 436ه در بغداد وفات کرد و ابوعبداللّه صیمری بر او نماز گزارد و در مقبره شونیزی بغداد دفن گردید. 10

پی نوشت ها

[1] ـ تاریخ بغداد 3 / 100. 2 ـ وفیات الاعیان 4 / 271. 3 ـ تاریخ بغداد 3 / 100. 4 ـ المنتظم 15 / 300. 5 ـ تاریخ بغداد 3 / 100. 6 ـ سیر اعلام النبلاء 17 / 587 ـ 588. 7 ـ وفیات الاعیان 4 / 271. 8 ـ الاعلام 6 / 275. 9 ـ هدیة العارفین 2 / 69. 10 ـ تاریخ بغداد 3 / 100.

دیگر منابع: تاریخ الحکماء 293؛ طبقات المعتزله 118؛ لسان المیزان 5 / 298؛ الوافی بالوفیات 4 / 125؛ میزان الاعتدال 3 / 654؛ النجوم الزاهره 5 / 38؛ المختصر فی اخبار البشر 2 / 167؛ البدایة و النهایه 12 / 53؛ تاریخ الاسلام 29 / 440؛ شذرات الذهب 3 / 259.

اسماعیل اسماعیلی