پایتخت خوارزمشاهیان أفریغی که در گذشته جزیی از ایران بوده، به دنیا آمد. 2 و چنان که سمعانی اشاره کرده بدان دلیل که تولد او در بیرون شهر کاث واقع شد به بیرونی مشهور شده است. 3 این شهر امروزه در جمهوری ازبکستان واقع شده و به نام این دانشمند، شهر بیرونی خوانده می شود. 4 بنابر این گفته ابن ابی اصیبعه که ابوریحان را منسوب به بیرون شهری در ایالت سند پاکستان دانسته، 5 درست نیست. ابوریحان اوایل جوانی خود را در خوارزم به تحصیل علوم گوناگون پرداخت. 6 عبداللّه لصمد الاول بن عبداللّه لصمد و ریاضیدان بزرگ ابونصر منصوربن علی بن عراق (م بعد از 408ه) از استادان او بوده اند. 7 وی در سال 385 یا حدود 387ه جلای وطن کرد و به گرگان رفت. در آنجا به دربار امیرشمس المعالی قابوس بن وشمگیر (388 ـ 403ه) راه یافت و نخستین اثر مهم خود الآثار الباقیه را در حدود سال 390 یا 391ه به نام این پادشاه تألیف کرد. ابوریحان در سال 394 و بنابر مشهور در حدود سال 400ه بار دیگر به خوارزم بازگشت. در این دوران که مصادف با پادشاهی ابوالعباس مأمون بن مأمون (400 ـ 407ه) در خوارزم بود، وی از بزرگ ترین دانشمندان عصر خویش به شمار می رفت8 و در دربار این پادشاه با سِمت مشاور با نهایت عزت و احترام زندگی می کرد. 9 در سال 408ه سلطان محمود غزنوی بر خوارزم مسلط شد. گفته می شود هنگامی که محمود غزنوی خوارزم را به اشغال درآورد، عبداللّه لصمد الاول را به اتهام کفر و قرمطی گری به قتل رسانید و تصمیم داشت بیرونی را نیز بکشد؛ ولی برخی با مطرح کردن اینکه وی امام در علم هیأت و نجوم است و سلاطین از مثل چنین شخصی بی نیاز نیستند، شفاعت او را نزد سلطان کردند؛ ازاین رو محمود غزنوی او را با خود به بلاد هند برد. 10 ابوریحان در هند از فرصت پیش آمده استفاده کرد و توانست با آموختن زبان سانسکریت و همنشینی با دانشمندان و حکمای آن دیار بر وسعت معلومات خود بیفزاید و تبحر خاصی در حکمت و فلسفه یونان و هند به دست آورد؛ 11 چنان که با شرکت در سفرهای جنگی محمود و مسافرت به مناطق گوناگون هندوستان با فرهنگ و علوم و عقاید هندوان آشنایی کامل پیدا کرد و اطلاعات لازم را برای نوشتن کتاب معروفش تحقیق مالِلْهند فراهم آورد. 12 ابوریحان اختراعات، اکتشافات و نوآوری هایی داشته که محقق همایی 31 مورد از آنها را در مقدمه کتاب التفهیم بیرونی ذکر کرده است؛ از جمله اینکه
ابوریحان اول کسی است که به قوه علم و فراست ذاتی خود وجود سرزمینی را حدس زده که چند قرن بعد در سال 897ه (1492م) به نام آمریکا به دست کریستف کلمب به گونه اتفاقی کشف شد؛ زیرا پیشینیان رُبع مسکون زمین را به ربع شمالی منحصر می دانستند؛ ولی او حدس زد در نقطه مقابل، در نیم کره جنوبی نیز باید خشکی وجود داشته باشد و دو ربع دیگر زمین را آب دریاها فرا گرفته و همین دریاها باعث بی اطلاعی و ارتباط نداشتن ما از قسمت دیگر خشکی است. 13 ابوریحان تا آخرین لحظات حیات از دانش اندوزی و نوشتن و تحقیق دست برنداشت؛ به گونه ای که حتی هنگام احتضار، از ابوالحسن علی بن عیسی وَلْوالِجی که به عیادت او آمده بود مسئله ای فقهی سؤال نمود و هنگامی که با تعجب ولوالجی روبه رو شد، گفت این مسئله را بداند و از دنیا برود بهتر از آن است که ندانسته بمیرد. ولوالجی پاسخ او را داده و منزل او را ترک گفت و هنوز زیاد دور نشده بود که صدای شیون از خانه ابوریحان بلند شد. 14 ابوریحان سرانجام پس از 32 سال اقامت در غزنین در سال 440ه یا پس از آن15 در همان شهر از دنیا رفت. 16 ابوریحان کتاب های بسیاری در علوم گوناگون تالیف کرد. وی شخصاً در سال 427ه که به تصریح خودش مصادف با شصت و پنجمین سال زندگی اش بوده، رساله ای در فهرست کتاب های محمدبن زکریای رازی (م313ه) نوشت و در پایان فهرستی از آثار خود تا آن تاریخ را هم در آن گنجاند. 17 این رساله تحت عنوان فهرست کتاب های رازی و نامه های کتاب های بیرونی و با تحقیق و ترجمه مهدی محقق همراه با متن عربی به چاپ رسیده است؛ همچنین بر پایه تحقیق برخی خاورشناسان، آثار بیرونی از تألیفات پردامنه تا ساله های کوتاه بالغ بر 180 اثر بوده که دست کم 115 عنوان آن به ریاضیات و نجوم و موضوعات وابسته به آن اختصاص دارد. 18 یاقوت نیز ادعا کرده که فهرست کتاب های بیرونی را در شصت ورقه در کتابخانه جامع مرو دیده است. 19 آثاری که ابوریحان در فهرست کتاب های رازی برای خود بیان کرده شامل یکصد و سیزده اثر است که عبارت اند از: السمائل المفیده و الجوابات السدیده در 1250 ورق، اِبطال البهتان بایراد البرهان علی اَعمال الخوارزمی فی زیجه در 360 ورق، الوساطةُ بین ابی الحسن الاهوازی و الخوارزمی در ششصد ورق، تکمیل زیج حَبَش بالعلل و تهذیب أعماله من الزَّلل، جوامع الموجود لخواطر الهنود فی حساب التنجیم که تا سال