نام کتاب : دائرة المعارف مؤلفان اسلامی نویسنده : --- جلد : 3 صفحه : 303
ابوریحان است. الارشاد الی مایدرک و لاینال من الأبعاد، الکتابةُ فی المکاییل و الموازین و شرائط الطیّار و الشواهین، جمع الطرق السائره فی معرفة اوثار الدائره، تصور امر الفجر و الشفق فی جهتی الشرق و الغرب من الافق، تکمیل صناعة التسطیح، جلاء الأذهان فی زیج البتّانی محمدبن سنان بن جابر حرانی معروف به بتانی نویسنده الزیج الصابی، تحدید المعمورة و تصحیها فی الصوره، علل زیج جعفر المکنی بابی معشر (جعفربن محمد بلخی (م 272ه). 22 ابوریحان در الآثار الباقیه به بعضی دیگر از کتاب های خود اشاره کرده که در فهرست مذکور نیامده اند؛ از جمله الستشهاد باختلاف الارصاد، 23 الارقام، 24 اخبار القرامطه و المبیضه. 25
آثار دیگر بیرونی عبارت اند از: الجماهر فی الجواهر، 26 در کانی شناسی و شناخت انواع جواهر و وزن مخصوص و خواص آنها که چاپ شده است. ابوریحان در مقدمه این کتاب در چهارده ترویحه (تأمل) با استعانت از آیات کلام ا تنها به مباحث اخلاقی پرداخته و صفاتی چون بخل و حرص را تقبیح کرده و به ترغیب صفاتی چون مروت و فتوت و پاکیزگی در بدن و لباس می پردازد. 27 در ترویحه آخر نیز به فلسفه حرمت نوشیدن آب در ظرف های طلا و نقره اشاره دارد. 28 ابوریحان پس از این مقدمه نسبتاً نامتجانس نسبت به موضوع کتاب وارد متن می شود. تحقیقات او در این کتاب درباره به اوزان مخصوص مواد به حدی دقیق است که با آخرین تحقیقات درباره آنها منطبق یا بسیار نزدیک بدانهاست. 29 صَیْدنه یا صیدلَه30 در شناخت ماهیات ادویه و اسمای گوناگون آنها و خواص آنها که در اواخر عمر خود نوشته و بر طبق حروف الفبا مرتب کرده است. این اثر را جلال الدین ابوبکر علی بن عثمان کاسانی میان سال های 607 تا 633ه به فارسی ترجمه کرده و به کوشش برخی محققان معاصر به چاپ رسیده است. در متن عربی قسمت خواص ادویه وجود ندارد و ظاهراً مترجم از تألیف دیگری به آن افزوده است. 31 العمل بالاسطرلاب، اختصار کتاب بطلیموس القلوذی. به گفته ابن ابی اصیبعه، ابوریحان 26 مسئله نیز از ابن سینا سؤال کرده که در فهرست آثار ابن سینا تحت عنوان عشر مسائل اجاب عنها لابی الریحان و جواب ست عشرة مسأله لابی الریحان از آن یاد می شود. 32 ولی مشهور این است که ابوریحان ابتدا ده مسئله فلسفی از کتاب السماء و العالم ارسطو از ابوعلی سینا سؤال کرده بود که ابوعلی نیز بدانهاپاسخ داد. ظهرالدین بیهقی می نویسد: ابوریحان پاسخ های ابوعلی را قانع کننده ندانست و ضمن مطرح کردن سؤالات دیگر، به شدت بر او اعتراض کرده و حتی کلمات نامناسب درباره او به کار برد؛ ازاین رو ابوعلی از مناظره و پاسخ مجدد به ابوریحان امتناع نمود و جواب پاسخ او را به یکی از مبرّزترین شاگردان خود، یعنی ابوعبداللّه معصومی واگذار کرد. 33 اکنون اثری از شیخ الرئیس به نام جوابات ابی ریحان البیرونی (شامل هیجده مسئله) در دست است که نسخه ای از آن در کتابخانه مجلس در تهران نگهداری می شود. میرزا ابوالفضل ساوجی این اثر را به فارسی ترجمه کرده34 که در نامه دانشوران ذیل ابوعبداللّه معصومی به طور کامل درج شده است. 35 ابن ابی اصیبعه و برخی دیگر با اشاره به کتاب القانون المسعودی کتابی نیز تحت عنوان الزیج المسعودی برای او فهرست کرده اند که مانند قانون برای مسعود غزنوی تألیف کرده است. 36 آثاری نیز یاقوت حموی برای بیرونی ذکر کرده که عبارت اند از: التعلل با حالة الوهم فی معانی نظم اولی الفضل (اولی الفهم)، شرح دیوان ابی تمام که یاقوت آن را به خط او به صورت ناتمام دیده است، مختار الاشعار و الآثار، لوازم الحرکتین، که بسیاری از کلمات آن از آیات قرآن اقتباس شده است، الدستور، که به نام مودودبن مسعود غزنوی (432 ـ 441ه) تألیف کرده است، تاریخ السلطان محمود و اخبار ابیه، سر السرور، شعر که یاقوت برخی از آنها را نقل کرده است، المسامرة فی اخبار خوارزم. 37 از این کتاب اثر نیست و تنها فصلی چند از آن را ابوالفضل بیهقی در خاتمه تاریخ خود نقل کرده است. 38 در منابع گوناگون نیز برخی از آثار ابوریحان به چشم می خورد: دلائل القبله، الشموس الشافیة للنفوس، العجایب الطبیعیة و الغرائب الصناعیه در غرائم و طلسمات، المقالات والآراء و الدیانات، ریاض المنجمین، 39 رسالة اشکال الهندسه، رسالة فی الاحجار و الجواهر احتمال دارد همان کتاب الجماهر فی الجواهر باشد، الأطوال للفرس، تاریخ الأمم الشرقیه، 40 غرّة الزیجات، ترجمه ای از کتاب کَرَن تِلَک اثر ویجایاناندی بنارسی هندی که در چهارده باب به عربی ترجمه کرده و به چاپ رسیده است، نزهة النفوس و الافکار فی خواص الموالید الثلاثة المعادن و النبات و الاحجار که نسخه خطی از آن در دست است، 41 حکایة الآلة المسماة السدس الفخری، رساله کوتاهی درباره آلت نجومی سدس فخری که از اختراعات ابومحمود خجندی در قرن چهارم بوده و به فرانسوی و روسی ترجمه شده است، الدرر فی سطح
نام کتاب : دائرة المعارف مؤلفان اسلامی نویسنده : --- جلد : 3 صفحه : 303