محمد ـ

ذکوانیمحمد ـ ذکوانی (333 ـ 419ه)

ابوبکر محمدبن احمدبن عبداللّه لرحمن اصفهانی همدانی ذکوانی.

ذکوانی سال 333ه در اصفهان چشم به جهان گشود. 1 محمد از اولاد و خاندان محدثان بزرگ بود2 و برای تحصیل دانش و جمع آوری حدیث به نقاط گوناگون مسافرت کرد و در کوفه، بصره، اهواز از محضر استادان بهره گرفت و از ابوعبداللّه کسائی و فاروق بن عبداللّه لکبیر خطابی و دیگران روایت کرد. ابوصادق محمدبن احمدبن جعفر فقیه، ابوبکر احمدبن محمدبن احمدبن موسی مردویه و دیگران از او روایت کرده اند. وی شصت سال از عمر خود را به جمع آوری و گفتن حدیث پرداخت و دارای اخلاق نیکو، ثبات روش بود. 3 آثار وی الامالی4 و المعجم می باشد که در دو جزء ترتیب داده شده است. 5 ذکوانی سال 419 درگذشت. 6

پی نوشت ها

[1] ـ ذکر اخبار اصبهان 2 / 310. 2 ـ الانساب 3 / 10. 3 ـ تاریخ الاسلام 28 / 469. 4 ـ الاعلام 5 / 313. 5 ـ سیر اعلام النبلاء 17 / 434. 6 ـ ذکر اخبار اصبهان 2 / 310.

دیگر منابع: اللباب فی تهذیب الانساب 1 / 530؛ الاعلام بوفیات الاعلام 1 / 283؛ تاریخ التراث العربی 1 / 471؛ شذرات الذهب 3 / 213؛ معجم المؤلفین 8 / 275.

محمدجعفر مرادی

محمد ـ رازی

محمد ـ رازی (زنده در 416ه)

ابومنصور محمدبن علی بن عمر رازی جیانی اصفهانی، ملقب به ابن جبان.

وی اهل ری، ساکن اصفهان و شاگرد ابوعلی فارسی بود. او مدتی ندیم صاحب بن عباد شد، اما بعد از ایامی مورد بی مهری او واقع گشت؛ به همین دلیل دچار تنگدستی شد و با غلام دیلمی اش به حج رفت. رجال نویسان اهل سنت او را معتزلی مذهب، مدح کننده صاحب بن عباد و از عالمان بزرگ ری، آشنا به علم لغت و دارای مهارت در ادبیات معرفی کرده اند. سال 391ه وارد بغداد شد و در آنجا از کتاب انتهاز الفرص فی تبیین المقلوب من کلام العرب روایت کرد. 1 عبداللّه لواحدبن برهان اسدی و دیگران از او روایت کرده اند. 2 آثار وی به شرح ذیل است: ابنیة الافعال، شرح الفصیح و الشامل فی اللغه، انتهاز الفُرص فی تفسیر المقلوب من کلام العرب، و مقداری شعر. ابن جبان تا سال 416ه زنده بوده است. 3

پی نوشت ها

[1] ـ الوافی بالوفیات 4 / 180. 2 ـ بغیة الوعاة 1 / 185. 3 ـ معجم الادباء 18 / 260.

دیگر منابع: انباه الرواة 3 / 194؛ الذریعه 25 / 289؛ کشف الظنون 1 / 133؛ تاریخ التراث العربی 8 / 425؛ معجم المؤلفین 11 / 30.

احسان آذرکمند

محمد ـ رازی

محمد ـ رازی (قرن پنجم، ششم یا هفتم هجری)

ابوعبداللّه محمدبن حسین بن حسن جمال الدین مرتضی رازی.

از دانشمندان شیعه امامیه ری در قرون میانه بوده است. زمان دقیق حیات و تاریخ وفاتش همانند بسیاری از جزییات زندگی اش روشن نیست؛ ولی برخی متأخران او را از مؤلفان سده پنجم به شمار آورده1 و برخی دیگر زندگی او را در اوایل قرن هفتم دانسته اند. 2 از استادان او نیز تنها علی بن محمدبن علی مفتی و از شاگردانش محمدبن اسحاق لیثی را می شناسیم. 3 جمال الدین محمد رازی سه کتاب دارد که عبارت اند از: الفصول التامة فی هدایة العامه4 به زبان عربی؛ تبصرة العوام فی معرفة مقالات الأنام به زبان فارسی5 که با نام تبصرة العوام فی ذکر مذاهب طوائف الأنام نیز آمده است6 و 26 باب در مباحث کلامی ـ تاریخی از قبیل فرق شیعه، فرق سنی، خوارج، معتزله، جبریه، عقاید امامیه، صوفیه، فلاسفه، منجمان، مجوسیان، صابئین و بعضی از اعمال شنیع بنی امیه می باشد؛ 7 نزهة الکرام و بستان العوام8 دو مجلد در باب امامت که مجلد اول سی باب و مجلد دوم شصت باب است. 9 این اثر نیز فارسی است و ابن طاووس، بخشی از آن را به عربی ترجمه و گزارش کرده است. 10 گفتنی است که به دلیل نزدیک بودن حیات ابوعبداللّه رازی با عصر مرتضی بن داعی حسینی رازی و شاید معاصربودن هر دو و همچنین به دلیل اینکه جمال الدین نیز ملقب به مرتضی رازی می باشد، دو کتاب اول جمال الدین رازی به اشتباه به مرتضی بن داعی رازی نسبت داده شده اند. 11 دلیل این ادعای اشتباه آن است که وی در کتاب نزهة الکرام، مطلبی را به کتاب دیگرش تبصرة العوام ارجاع داده است. 12 دیگر اینکه کتاب تبصرة العوام در سال 658ه در استرآباد به عربی ترجمه شده و مترجم، مؤلف آن را جمال الدین مرتضی محمدبن حسین بن حسن رازی دانسته و آورده است که مؤلف، آن را در شیراز نوشته است. به همین دلیل آقابزرگ سخنان قبلی خود را خطا شمرده و هر سه