می دهد؛ 7 همچنین در پایان برخی دیگر از ابواب فقهی این کتاب از اینکه از اهل و عیال خود دور افتاده و به کتابخانه شخصی خویش نیز دسترسی ندارد، شکایت کرده و به خداوند پناه می برد. 8 وی پس از خلاصی از بند، در فرغانه ساکن شد و تا آخر عمر نیز در آنجا ماند. 9 در سال وفات او اختلاف است: برخی سال 483ه10 و برخی تا حدود سال 500ه نیز گفته اند. 11 به غیر از المبسوط که شرح کتاب الکافی یا مختصر الکافی ابوالفضل مروزی است و در سی مجلد تمام ابواب فقهی را شامل است، آثار منتشرشده دیگر او عبارت اند از: اصول السرخسی که با عنوان المحرّر فی اصول الفقه چاپ شده است؛ النکت یا شرح زیادة الزیادات محمدبن حسن شیبانی؛ شرح السیر الکبیر فی فقه الدول؛ در پنج مجلد که به بعضی از زبان های دیگر نیز ترجمه شده است. 12 مؤلف قسمتی از آن را در زندان و قسمتی دیگر از آن را بعد از رهایی از بند بر شاگردان خود املا کرده است. 13 شرح الجامع الصغیر شیبانی؛ شرح الجامع الکبیر شیبانی؛ شرح کتاب الکسب شیبانی که نخستین بار تحت عنوان الا کتساب فی الرزق المستطاب و سپس با عنوان الکسب منتشر شد. 14 تألیفات دیگر او که منتشر نشده یا اثری از آنها نیست عبارت اند از: شرح مختصر الطحاوی که قطعه ای از آن را ابن قطلوبغا (م879ه) دیده است15 و بخشی از آن در کتابخانه سلیمانیه و بقیه آن در کتابخانه شهزاده آستانه موجود است، 16 الامالی در فقه، شرح ادب القاضی ابویوسف، شرح الحیل الشرعیه خصّاف، صفة اشراط الساعه، المحیط فی الفروع در ده مجلد، 17 شرح النفقات خصّاف18 و الفوائد. 19 بعضی منابع از اثر دیگری از او با عنوان الحیض یاد کرده اند، 20 ولی ظاهراً این کتاب، کتابی مستقل نبوده، بلکه بابی از ابواب المبسوط است. 21

پی نوشت ها

[1] ـ الجواهر المضیه 3 / 78. 2 ـ مشایخ بلخ من الحنفیه 1 / 93. 3 ـ موسوعة أعلام العلماء و الأدباء العرب و المسلمین 12 / 422. 4ـ مشایخ بلخ من الحنفیه 1 / 93. 5 ـ الجواهر المضیه 2 / 520، 643 و 3 / 8، 78، 79، 451 و 465. 6 ـ تاج التراجم فی من صنّف من الخفیه 183. 7 ـ المبسوط 8 / 80. 8 ـ المبسوط 12 / 108. 9 ـ تاج التراجم فی مَن صنّف مِن الحنفیه 183. 10 ـ الفوائد البهیه 159. 1
[1] ـ تاج التراجم فی مَن صنّف مِن الحنفیه 183. 12 ـ موسوعة اعلام العلماء 12 / 422و 423. 13 ـ تاج التراجم فی مَن صنّف مِن الحنفیه 183. 14 ـ موسوعة اعلام العلماء 12 / 423؛ موسوعة طبقات الفقهاء 5 / 226. 15 ـ تاج التراجم فی مَن صنّف مِن الحنفیه 184.
16 ـ شرح معانی الآثار، مقدمه 1 / 54. 17 ـ هدیة العارفین 2 / 76. 18 ـ موسوعة اعلام العلماء 12 / 422. 19 ـ کشف الظنون 2 / 1295 و 1298. 20 ـ کشف الظنون 1414. 2
[1] ـ موسوعة اعلام العلماء 12 / 422.

دیگر منابع: سیر اعلام النبلاء 19 / 415؛ تذکرة الحفّاظ 4 / 1249؛ التحبیر 2 / 195؛ لسان المیزان 4 / 24؛ توضیح المشتبه 3 / 169؛ بغیة الطب 4 / 287؛ معجم المطبوعات العربیه 1 / 1016؛ تاریخ الادب العربی (بروکلمان) 6 / 290؛ شذرات الذهب 4 / 32 و 6 / 55؛ الاعلام 5 / 315؛ معجم المؤلفین 8 / 239.

سیدمحمدحسین میرعبداللّه للهی

محمد ـ سُرخ

محمد ـ سُرخ (قرن 5ه)

ابوسعد محمدبن سرح (سُرخ) نیشابوری نشوی معروف به سُرخ (صرخ).

در بعضی منابع محمد را ابوجعفر نیز خوانده اند. 1 محمد در اوایل قرن پنجم می زیسته2 و از شاگردان ابوهیثم جرجانی ـ دانشمند و شاعر اسماعیلی مذهب اواخر سده چهارم و اوایل سده ی پنجم هجری ـ بود. خود وی مدعی است مدت نُه سال خواجه ابوالهیثم را شاگردی کرده است. 3 وی بسیاری از کتب حکما را نیز خواند. 4 برخی از محققان برآنند که محمدبن سرخ پدر ابوجعفر نشوی یا نیشابوری است که استاد نظامی عروضی بوده است. 5 از نوشته های وی معلوم می شود وی نیز همانند استادش اسماعیلی مذهب بوده و به رسم اسماعیلیان حقایق و اسرار کیش خود را پنهان داشته و بر آن بوده این گونه مطالب را باید سینه به سینه آموخت و از آوردن آنها در کتاب هایی که ممکن است به دست نااهلان افتد خودداری کرد. 6 ابوسعد از فرد دیگری به نام محمدبن عقیل قزوینی نیز مطالبی را روایت کرده است. 7 از آثار محمدبن سرح، شرح قصیده فارسی ابوهیثم جرجانی8 معروف به چون و چرا را ذکر کرده اند که در موضوع حکمت و شامل 82 بیت شعر9 و 91 سؤال فلسفی، منطقی، طبیعی، نحوی دینی و تأویلی درباره اصول عقاید اسماعیلیان است. محمد به درخواست دوستان بر آن شده که این قصیده را شرح کرده و جواب مسئله ها را بگوید. 10

پی نوشت ها

[1] ـ جامع الحکمتین مقدمه 14 و 15. 2 ـ تاریخ ادبیات در ایران 1 / 624 و 623. 3 ـ دایرة المعارف بزرگ اسلامی 6 / 409. 4 ـ تاریخ ادبیات در