کرده اند. کتاب المصباح و المفتاح از آثار او می باشد. وی در سال 422ه از دنیا رفت. 1

پی نوشت ها

[1] ـ تاریخ نیشابور (المنتخب من السیاق) 30.

دیگر منابع: تاریخ الاسلام 29 / 92؛ الوافی بالوفیات 4 / 339؛ معجم المؤلفین 11 / 136.

سیدمحمد علوی

محمد ـ قمی

محمد ـ قمی (زنده در سال 412ه)

ابوالحسن محمدبن احمد بن علی بن حسن بن شاذان قمی معروف به ابن شاذان.

در بعضی منابع به جای قمی، لقب کوفی برای او ذکر شده است. 1 بعضی احتمال داده اند اهل کوفه و ساکن قم بوده است؛ 2 ولی ازآنجاکه شاگرد او ابوالفتح کراجکی (م449ه) در همه جا تنها از او با عنوان قمی یاد کرده، 3 توجیهی برای کوفی بودن او نمی توان یافت. وی از فقها و محدثان بزرگ امامیه در سده چهارم و پنجم هجری و از راویان صحیفه سجادیه است. 4 پدرش ابوالعباس بن شاذان معروف به فامی قمی نیز از فقها و بزرگان و محدثین امامیه در قرن چهارم هجری بود. 5 تاریخ تولد ابوالحسن بن شاذان روشن نیست. اگرچه بی واسطه از شیخ القمیین ابوجعفر محمدبن حسن احمدبن ولید (م343ه) روایت کرده، 6 ولی نمی توان به طور قطع، اظهار داشت وی در نیمه اول قرن چهارم هجری به دنیا آمده است؛ زیرا در نقل شیخ طوسی، ابن شاذان به واسطه پدرش از ابن ولید روایت می کند. 7 ابن شاذان در پی کسب علم و سماع حدیث، مسافرت های بسیاری به مناطق گوناگون از جمله ری، 8 نیشابور، کوفه و بغداد داشت. 9 او از پدرش ابوالعباس، 10 دایی اش ابوالقاسم جعفربن محمد قولویه (م369ه)، 11 پسر دایی اش ابواحمد عبداللّه لعزیزبن جعفر، 12 ابوغالب زراری (م368ه)، شیخ صدوق (م381ه)، استاد شیخ صدوق ابوالقاسم جعفربن محمدمسرور لحام، 13 ابوعبداللّه احمدبن محمد بن عبیداللّه بن عیّاش جوهری (م401ه)، ابومحمد حسن بن حمزه علوی معروف به مرعش (م358ه)، 14 ابوالمفضل محمدبن عبداللّه شیبانی (م387ه) و ابومحمد هارون بن موسی تلعکبری (م385ه) 15 و از بسیاری از مشایخ اهل سنت مانند ابوحفص عمربن ابراهیم بن احمد کتّانی (م390ه)، ابوبکر محمدبن احمدبن حسین جرجانی (م387ه)، ابوالفرج معافی بن زکریا
جریری (م390ه) 16 و بسیاری دیگر که قریب به هفتاد نفر می رسند روایت کرده است. 17 ابن شاذان از مشایخ شیخ طوسی، نجاشی و کراجکی نیز بوده و نجاشی ظاهراً تنها در یک مورد از وی روایت کرده است، 18 ولی کراجکی در سال 412ه در مکه روایات بسیاری از او شنیده19 و شیخ طوسی نیز در آثار خود به کرّات از وی روایت کرده است. 20 آثار او عبارت اند از: ایضاح دفائن النواصب، 21 مائة منقبه که گاهی از آن با عنوان المناقب22 یا الفضائل یاد می شود23 و به مناقب ابن شاذان معروف است، 24 در فضایل و مناقب امیرالمؤمنین و ائمه علیهم السلاماز طرق اهل سنت است که ابن شاذان به درخواست یکی از دوستان یا شاگردانش نوشته است. 25 اما در اینکه این کتاب همان کتاب ایضاح دفائن النواصب است یا غیر آن، اختلاف بسیار است. کتاب مائة منقبه ظاهراً اولین بار بر اساس نسخه خطی کتابخانه حیدریه نجف با عنوان ایضاح دفاتن النواصب به چاپ رسیده26 و محدث نوری نیز با استناد به گفته کراجکی در تصانیفش که ایضاح دفائن النواصب در صد منقبت از مناقب امام علی علیه السلام است، می گوید: کتاب مائة منقبة عیناً همان کتاب ایضاح دفائن النواصب است. وی سپس بر نویسنده روضات الجنات که به عدم اتحاد این دو کتاب معتقد بوده، ایراد گرفته است. 27 در مقابل آقابزرگ در جایی با رد اتحاد این دو کتاب، 28 از برخی معاصرانش نقل کرده این دو کتاب نزد او بوده و مائة منقبه تنها در مناقب و فضایل است، اما کتاب ایضاح، هیچ حدیثی در فضایل و مناقب اهل بیت علیهم السلام ندارد و چنان که از عنوان کتاب پیداست، تنها در مثالب دشمنان اهل بیت و بیان زشتی اعتقادات و کذب گفته های آنهاست. معاصر آقابزرگ سپس وجهی برای توجیه گفته کراجکی در اتحاد این دو کتاب ذکر کرده است. آقابزرگ اضافه می کند نسخه های خطی از کتاب ایضاح دفائن النواصب در تهران و نجف موجود است. 29 با این همه در جایی دیگر می گوید: کتاب فضائل ابن شاذان قمی موسوم به ایضاح دفائن النواصب در صد منقبت از مناقب امیرالمؤمنین علی علیه السلام است. 30 به هر روی با توجه به این تناقض ها نمی توان هیچ کدام از این دو قول را پذیرفت. گفتنی است ذهبی در ذیل نام ابن شاذان پس از نقل چند حدیث از احادیث کتاب مائة منقبه می گوید از این دجال احادیث بسیاری در مناقب علی رضی الله عنهنقل شده که همگی رکیک، باطل و دروغ است؛ 31 درحالی که برخی دیگر از علمای اهل سنت مانند موفق بن احمد خوارزمی (م568ه) به کرّات از ابن شاذان با