نیشابور، ساکن ری و از نسل نافع بن بُدَیْل بن وَرْقاء خزاعی صحابی جلیل القدر رسول خدا صلی الله علیه و آله و جد مفسر بزرگ شیعه، ابوالفتوح رازی (م پس از 552ه) است. 1 از تاریخ تولد و دیگر ابعاد حیات فردی و اجتماعی او اطلاع بسیاری در دست نیست؛ ولی چون در بغداد از محضر سید رضی (م406ه) بهره برده، 2 احتمالاً در نیمه دوم قرن چهارم در نیشابور به دنیا آمده است. به نظر می رسد وی تحصیلات ابتدایی را در نیشابور یا ری گذرانده و سپس برای تکمیل آموخته های خویش به بغداد رفته است. ابوبکر خزاعی محدثی بزرگوار، عادل، ثقه و مورد اعتماد بود و علاوه بر سید رضی، از محضر دانشمندان بزرگی چون سید مرتضی (م436ه) و شیخ طوسی (م460ه) نیز بهره برد. 3 فرزندانش ابومحمد عبداللّه لرحمان نیشابوری (م485ه) و ابوسعید محمد نیشابوری نیز از حافظان، محدثان و مؤلفان بزرگ امامیه در عصر خویش محسوب می شده اند. 4 تاریخ درگذشت احمد خزاعی روشن نیست؛ اما با توجه به وفات استادان و پسرش، وفات او نیز در نیمه دوم قرن پنجم، قریب به واقع است؛ ازاین رو برخی وفات وی را حدود 4655 و برخی حدود 480ه دانسته اند. 6 آثار او عبارت اند از:

الامالی فی الاخبار در چهار مجلد، عیون الاحادیث، الروضه در فقه، السنن، المفتاح در اصول و المناسک. 7

پی نوشت ها

[1] ـ فهرست منتجب الدین 7 و 8. 2 ـ فهرست منتجب الدین 7. 3 ـ همان. 4 ـ فهرست منتجب الدین 7، 108 و 157. 5 ـ موسوعة طبقات الفقهاء 5 / 18. 6 ـ هدیة العارفین 1 / 80. 7 ـ فهرست منتجب الدین 7 و 8.

دیگر منابع: تنقیح المقال 1 / 56؛ جامع الرواة 1 / 46؛ امل الآمل 2 / 11؛ معجم رجال الحدیث 2 / 92؛ ریاض العلماء 1 / 33؛ ریحانة الادب 1 / 127 ـ 128؛ طبقات اعلام الشیعه 2 / 14؛ الذریعه 2 / 307، 11 / 281، 12 / 237، 15 / 375، 21 / 313 و 22 / 254؛ روضات الجنات 2 / 314؛ معجم المؤلفین 1 / 199.

سیدمحمدحسین میرعبداللّه للهی

احمد ـ خطیب

احمد ـ خطیب (392 ـ 463ه)

ابوبکر احمدبن علی بن ثابت خطیب بغدادی.

وی در 24 جمادی الثانی سال 3911 یا 392ه2 در روستایی از
توابع نهرالملک متولد شد. 3 او اهل بغداد بود و در آنجا رشد نمود و از علمای بغداد بسیار حدیث شنید و برای ادامه تحصیل به شهرهای گوناگون از جمله بصره، نیشابور، اصفهان، همدان، ناحیه جبال، دمشق، صور سفر کرد و قرائت قرآن و علم قرائات را آموخت. او استادان بسیاری دیده و از آنها بهره برد؛ از جمله محمدبن سلامة قضاعی، کریمة بنت احمد مروزیّه. 4 فقه را نزد ابوطیب طاهربن عبداللّه طبری و ابونصر صباغ فرا گرفت. او یکی از محدثان بنام که آشنایی کامل با علم حدیث داشت به شمار می رفت. محدثانی مانند ابوبکر برقانی، ابوالقاسم ازهری، عبداللّه لعزیز کتانی و دیگران از او روایت کرده اند. 5 خطیب که فردی ادیب، شاعر و فقیه بود ابتدا پیرو مذهب احمدبن حنبل بود و سپس به مذهب شافعی روی آورد؛ 6 ولی در اصول پیرو ابوالحسن اشعری بود. 7 خطیب در هفتم ذیحجّه 463 در بغداد درگذشت و کنار قبر بشر حافی دفن شد. او دارای تألیفات بسیاری است که در نوع خود بی نظیر است؛ از جمله تاریخ بغداد. دیگر آثار او عبارت اند از: شرف اصحاب الحدیث، المتفق و المتفرق، السابق و اللاحق، الفقه و المتفقه، الرحله، تقیید العلم، البخلاء، 8 الجامع الأخلاق الراوی و آداب السامع، الکافیة فی معرفة علم الروایه، تلخیص المتشابه فی الرسم، التلخیص، الفصل و الوصل، المکمل فی بیان المهمل، الدلائل و الشواهد علی صحة العمل بالیمینی مع الشاهد، غنیة المقتبس فی تمییز الملتبس، الاسماء المبهمة فی الأنباء المحکمه، الموضح عن اوهام جمع و التفریق، المؤتنف فی تکملة المختلف والمؤتلف، منهج الصواب، الجهر بالبسمله، الخیل، رافع الارتیاب فی القلوب من الأسماء و الالقاب، القنوت، التبیین لأسماء المُدلّسین، تمیز المزید فی متصل الاسانید، من وافق کنیتهُ اسم أبیه، من حدث فنسی، روایة الأباء عن الابناء، الرحلّة فی طلب الحدیث، الرواة عن مالک بن انس، الاحتجاج للشافعی فیما اسندالیه، التفصیل لمبهم المراسیل، اقتضاء العلم العمل، القول فی علم النجوم، روایات الصحابة عن التابعین، صلواة التسبیح، مسند نعیم بن همّاز، النهی عن صوم یوم الشک، الاجارة للمعلوم و المجهول، روایات السُنّة من التابعین، الطُفیلیین، الدلائل و الشواهد، التنبیه و التوقیف علی فضائل الخریف، 9 معجم الرواة عن شعبه، المؤتلف و المختلف (چاپ شده)، حدیث محمدبن سوقه، المسلسلات، الرباعیات، طرق قبض العلم، غسل