دیگر منابع: لغتنامه دهخدا 4 / 6101؛ تاریخ الحکماء 318.

محمود هیئتی

جابر ـ اشبیلی

جابر ـ اشبیلی (بین سالهای 535 ـ 545 ه )

ابومحمود جابر بن افلح اشبیلی.

منجم و ریاضیدان قرن ششم هجری. او اهل اشبیله واقع در اندلس و ریاضیدان و منجم مسلمان بود. او نزد مسیحیان به جِبِر معروف بود و به همین دلیل برخی مورخان او را با ابوعبداللّه جابر بن حیان صوفی که او نیز جِبِر نامیده می شد اشتباه کرده اند. زمان زندگانی وی دقیقا معلوم نیست. برخی نوشته اند چون ظاهرا فرزند جابر، با موسی بن میمون بن عبداللّه قرطبی که از 529 تا 601ه می زیسته آشنایی داشته است، می توان احتمال داد جابر بن افلح بین سال های 535 تا 545ه درگذشته است. 1 طوقان درباره وی می گوید: برخی او را واضح و کاشف علم جبر دانسته و می گویند کلمه جبر نیز برگرفته از کلمه جابر است؛ ولی حقیقت آن است که نه تنها او کاشف جبر نیست، بلکه جزو اولین کسانی که در این زمینه تألیف کرده اند نمی باشد و خوارزمی و دیگران بر او پیشی دارند و آنچه مهم است اینکه او جزو اولین کسانی است که تألیفات ریاضی او به لاتینی ترجمه شده است و چنین چیزی باعث آن توهم بوده است. در مثلثات کرویه، به ویژه آنچه مربوط به فلک و نجوم می شود افرادی درخشیدند که از جمله آنها صاحب ترجمه می باشد که تألیفات او تأثیرات بزرگی در لابه لای عصر بیداری اروپا بر جای گذارد. او تألیفاتی در موضوع فلک دارد که در اول آنها از مثلثات کرویه بحث می کند و شخصی به نام « جیرارد اوف کریمونا » این آثار را به لاتینی ترجمه کرده است. برخی برای این آثار جایگاه بزرگی در تاریخ مثلثات قایل بوده و می گویند او در موضوع مثلثات دارای بحث های نو و ابتکاری می باشد که دیگران فاقد آن هستند. او در حل مثلثات کروی قائمه الزاویه، معادله ای وضع کرده که معروف به « نظریه جابر » می باشد که درواقع معادله ای بر چهار معادله منسوب به بطلمیوس افزوده است. 2 جابر کتابی در هیأت نوشته که به نام های گوناگون کتاب الهیئه، اصلاح المجسطی و الاستکمال فی الهیئه نامیده شده و به زبان لاتینی و بعدا از روی عربی به عبری ترجمه شده است. 3 او در این کتاب بعضی از نظرهای بطلمیوس را
سخت مورد انتقاد قرار داده، ولی خود نتوانسته است نظریه بهتری وضع و پیشنهاد کند. همچنین اختراع بعضی از آلات فلکی را نیز به او نسبت داده و گفته اند خواجه نصیرالدین طوسی آنها را در رصدخانه خود به کار گرفته است. دیگر آثار او رسالة شکل قطاع و شرح اصول اقلیدس می باشد. 4

پی نوشت ها

[1] ـ زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی 212. 2 ـ تراث العرب العلمی ( طوقان ) 181. 3 ـ زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی 212. 4 ـ تراث العرب العلمی 181.

دیگر منابع: تاریخ الحکماء 319؛ موسوعة علماء الریاضیات 26؛ کشف الظنون 2 / 2047؛ معجم المؤلفین 3 / 105؛ دایره المعارف الاسلامیه 6 / 225.

محمود هیئتی

جار اللّه زمخشری

جار اللّه زمخشری محمود ـ زمخشری

جعفر ـ سناعی

جعفر ـ سناعی (573 ه )

جعفر بن احمد بن عبدالسلام شمس الدین سناعی بهلولی ابناوی.

جعفر از فقهای زیدیه و فردی قاضی1 و محدث بود که در سال 573ه در منطقه سناع در جنوب صنعا وفات یافت. 2 وی آثار بسیاری تألیف نمود که به شرح زیر می باشند: ابانة المناهج فی نصیحة الخوارج، ابحار العده، الاربعون الحدیث الجعفریه، ارکان القواعد، ایضاح المنهاج فی فوائد المعراج، البالغه فی اصول الفقه، تحکیم الانصاف، تعدیل الشهاده، تقویم المائل و تعلیم الجاهل، تیسیر المطالب من امالی ابی طالب، حدائق الازهار فی مستحسن الأجوبة و الاخبار، خلاصة الفوائد، الدامغ للباطل، الدلائل الباهرة فی المسائل الظاهره، 3 الرسالة الجامعه، الرسالة الفائحه، الرسالة القاهره، الرسالة الناصحه، شرح قصیدة صاحب بن عباد، شرح نکت العبادات، شهادة الاجماع، الصامتة الوفیه، العمده، الفائض المحیط، قواعد التقویم، المؤاخاة، المسألة الشافیه، المسائل الالهیه، المسائل الدافعه، المسائل العقلیه، المسائل القاسمیه، 4 المسائل القاطعه، المسائل الکوفیه، المسائل المرتضاویه، المسائل المسکته، المسائل المطرفیه، المسائل المهدویه، المسائل النبوّیه، المسائل الهادویّه، المسائل المهدویة فی مذهب الزیدیه، المصافاة، المطیعة السامعه، مقاود