حسن ـ طوسیحسن ـ طوسی (بعد از 515ه )

ابوعلی حسن بن محمد بن حسن بن علی طوسی، ملقب به مفید ثانی.

وی فرزند شیخ طوسی، فقیه و محدث برجسته امامیه سده پنجم هجری، و ملقب به مفید یا مفید ثانی است. وی بخشی از دانش خویش را به همراه بزرگانی همچون ابوالوفاء رازی، ابومحمد بن بابویه قمی و ابوعبداللّه ورّاق طرابلسی نزد پدرش شیخ طوسی فرا گرفت. 1 ابن حجر عسقلانی از رجال شناسان اهل سنت می نویسد: ابوعلی از فقیهان امامیه و پیشوای شیعیان در مشهد رضوی بود و علاوه بر پدرش نزد افرادی چون ابوطیب طبری، خلاّل و تنوخی سماع حدیث کرد، خود نیز شاگردان بسیاری داشت که از آن جمله اند: ابوالفضل بن عطاف، هبه اللّه سقطی و محمد بن محمد نسفی. همو به صراحت ابوعلی را به صداقت و تدین توصیف کرده و ستوده است. 2 رجال نویسان امامیه نیز به اتفاق وی را موثق دانسته و فردی فقیه و محدثی جلیل القدر خوانده و نوشته اند: در جلالت مقام علمی و معنوی وی همین بس که علما و مفسران بزرگی چون ابن شهر آشوب مازندرانی، ابوالفتوح رازی و فضل بن حسن طبرسی بر وی اعتماد کرده و از او روایت کرده اند. 3 شیخ منتجب الدین درباره ابوعلی طوسی آورده وی تمام آثار و نوشته های خود را بر پدرش قرائت و عرضه داشت. 4 در بعضی از منابع معاصر آمده است از ابوعلی، فتاوای نادری نقل شده و آن اینکه به دلیل آیه « فاذا قرأت القرآن فاستعذ باللّه من الشیطان الرجیم » قایل به وجوب استعاذه در هنگام قرائت سوره در نماز شده است؛ درحالی که اجماع بر استحباب آن است. 5 تاریخ دقیق وفات وی به دست نیامد؛ اما ابن حجر آن را در حدود پانصدهجری نوشته است؛ 6 ولی قول مشهور آن است که وی تا 515 در قید حیات بوده است. 7 از طوسی آثار و تألیفاتی بر جای ماند که عبارت اند از: المرشد الی سبیل المتعبد، شرح النهایه، الامالی ( المجالس )، 8 الانوار، 9 و کتاب دیگری که شهید ثانی به او نسبت داده است. 10 شایان ذکر است برخی، تألیف کتاب الامالی را از پدرش شیخ طوسی دانسته اند و به دلیل آنکه ابوعلی از پدرش روایت کرده به وی نیز منسوب شده است. 11 در مقابل علامه مجلسی به صراحت آن را از ابوعلی دانسته و شهرت آن را در عصر خویش بیشتر از
کتاب پدرش دانسته و حتی اعتبار و اتقان آن را از کتاب پدر کمتر ندانسته است. 12

پی نوشت ها

[1] ـ اعیان الشیعه 5 / 244 ـ 245. 2 ـ لسان المیزان 2 / 250. 3 ـ ریاض العلماء 1 / 334 ـ 335. 4 ـ الفهرست 42. 5 ـ اعیان الشیعه 5 / 244 ـ 245. 6 ـ لسان المیزان 2 / 250. 7 ـ طبقات اعلام الشیعه 2 / 67. 8 ـ أمل الآمل 2 / 76. 9ـ الذریعه 2 / 411. 10ـ ریاض العلماء 335. 11ـ الذریعه 2 / 309. 12 ـ بحار الأنوار 1 / 8 و 27.

دیگر منابع: معالم العلماء 38؛ الوافی بالوفیات 12 / 251؛ الغیبه ( طوسی ) مقدمه ص27.

اسماعیل اسماعیلی

حسن ـ عباسی

حسن ـ عباسی (477 ـ 554ه )

ابوعلی حسن بن جعفر بن عبدالصمد عباسی هاشمی بغدادی ملقب به بهاءالشرف ابن متوکل.

وی در سال 477ه متولد شد. از کسانی مانند علی بن محمد علاف، ابن حصین، 1 ابوغالب باقلانی، 2 شهفیر، ابن ابی الفوارس شاعر و ابوبکر لفتوانی بهره برد. 3 ابوعلی فردی ادیب، شاعر، صالح و علم قرائت را می دانست و کسانی همچون سمعانی، عبدالمغیث حربی، ابوالمنجا عبداللّه بن عمر بن لتّی4 و ابن اخضر از او روایت کرده اند. 5 ابوعلی دارای طبعی لطیف و ظریف بود و امامت مسجد ابن ثعلبی را به عهده داشت. او سرانجام در ماه جمادی الآخر سال 554ه درگذشت و در مقبره باب حرب بغداد دفن شد. 6 او سیرة المقتفی و سیرة المسترشد را جمع آوری نمود. همچنین کتاب مشیخه را برای خود گردآوری کرد، دیگر اثر او کتاب سرعة الجواب و مداعبة الاحباب می باشد. او اشعار نیز داشت. 7

پی نوشت ها

[1] ـ المنتظم 18 / 137. 2 ـ سیر اعلام النبلاء 20 / 387. 3 ـ الذیل علی لطبقات الحنابله 3 / 233. 4 ـ سیر اعلام النبلاء 20 / 387. 5 ـ الذیل علی طبقات الحنابله 3 / 233. 6 ـ المنتظم 18 / 137. 7 ـ الاعلام 2 / 186.

دیگر منابع: هدیة العارفین 1 / 278؛ الوافی بالوفیات 11 / 414؛ معجم المؤلفین 3 / 213؛ العبر 3 / 22؛ مرآة الجنان 3 / 235؛ شذرات الذهب 4 / 171؛ تاریخ الاسلام 38 / 145.

محمود هیئتی