مالک بن احمد بن علی بانیاسی، علی بن محمد بن خطیب انباری، عبدالواحد بن فهد علاّف، 4 محمد بن علی بن عثمان دقّاق، عبدالسلام بن محمد قزوینی، علی بن احمد بن حمید بزّار و عبدالواحد بن علوان شیبانی نیز از مشایخ او بوده اند. 5 وی در راه کسب و تحصیل علم و نشر آن رنج بسیاری متحمل شد. 6 ابن عساکر ( م 571ه ) و ابوالفرج ابن جوزی نیز از او روایت کرده اند، باوجود این اصحاب تراجم از وی به خوبی یاد نکرده اند. شاید بدین دلیل که وی به اعتزال گرایش داشته7 و کتابی نیز در مناقب اهل بیت علیهم السلامنوشته8 که به مذاق اهل سنت خوش نیامده است. سمعانی از ابن ناصر نقل می کند که ابوعبداللّه بلخی « حاطِب لیل » بود؛ یعنی از هر کسی که می دید حدیث اخذ می کرد9 و به وثاقت یا عدم وثاقت راوی توجه نداشت؛ چنان که جمع کننده هیزم در تاریکی شب به آنچه جمع می کند چندان توجهی ندارد. ابن حجر نیز ادعا می کند نسخه حدیثی به خط او دیده که در آن از علی بن محمد واسطی از ابوبکر محمد بن عمر از دقیقی روایت کرده است، درحالی که دقیقی و راویان بعدی این چنین احادیثی را هرگز روایت نکرده اند. وی سپس اضافه می کند این نسخه احتمالاً ساخته بلخی یا یکی از استادان او بوده است. 10 ابن قطلوبغا ( م 879ه ) وفات او را در سال 522ه نوشته، 11 ولی ذهبی وفات او را در ماه شوال 526 دانسته است. 12 ابن ابی طی مورخ شیعی نقل کرده ابوعبداللّه بلخی کتابی در مناقب اهل بیت علیهم السلام و کتابی در کلمات ائمه معصومین علیهم السلام داشته، 13 اما اثر معروف او مسند ابی حنیفه است. 14 حاجی خلیفه و به تبع او اسماعیل پاشا و کحاله به اشتباه این کتاب را به پدرش نسبت داده اند؛ 15 هرچند خود در جای دیگر آن را به خود او نسبت داده اند. 16 همچنین حاجی خلیفه در ذکر کتاب الأجناس صاعد بن منصور کرمانی یادآور شده محمد بن خسرو بلخی این کتاب را در بغداد از محمد بن علی بن عبداللّه دستجردی شنیده است؛ 17 درحالی که به گفته ابن ابی الوفاء ( م 775ه ) آن کسی که در بغداد این کتاب را از دستجردی فرا گرفته، ابوعبداللّه محمد بن خسرو بلخی است. 18 گذشته از اینکه در هیچ یک از منابع متقدم از محمد بن خسرو بلخی اثری نیست، چه رسد به اینکه کتابی به او نسبت داده باشند.

پی نوشت ها

[1] ـ تاریخ الاسلام 36 / 144. 2 ـ تاریخ مدینة دمشق 1 / 278، 320 و 343. 3 ـ تاریخ مدینة دمشق 5 / 84 و 23 / 379. 4 ـ سیر اعلام النبلاء 19 / 592.
ـ الوافی بالوفیات 13 / 38. 6 ـ سیر اعلام النبلاء 19 / 592. 7 ـ تاریخ مدینة دمشق 12 / 335 و 13 / 379. 8 ـ لسان المیزان 2 / 312. 9 ـ تاریخ الاسلام 36 / 144. 10 ـ لسان المیزان 2 / 312. 1
[1] ـ تاج التراجم 25. 12 ـ سیر اعلام النبلاء 19 / 592. 13 ـ لسان المیزان 2 / 312. 14 ـ سیر اعلام النبلاء 19 / 592. 15 ـ کشف الظنون 2 / 1684؛ هدیة العارفین 2 / 85؛ معجم المؤلفین 9 / 279. 16 ـ کشف الظنون 2 / 1681؛ هدیة العارفین 1 / 312؛ معجم المؤلفین 4 / 50. 17 ـ کشف الظنون 1 / 11. 18 ـ الجواهر المضیئه 2 / 127.

دیگر منابع: الجواهر المضیئه 2 / 250، 269، 369 و 498؛ میزان الاعتدال 1 / 547.

سیدمحمدحسین میرعبداللهی

حسین ـ جوزقانی

حسین ـ جوزقانی (543 ه )

ابوعبداللّه حسین بن ابراهیم بن حسین جوزقانی همدانی.

وی منسوب به جوزقان از مناطق حوالی همدان بود و نسبت وی بدین علت است. 1 حدیث را نزد بزرگانی چون عبدالرحمن بن احمد دونی، اسماعیل بن ابی صالح، یحیی بن منده و محمد بن طاهر مقدسی فرا گرفت2 و از محضر بندار بن فارس بهره بسیار برد. 3 جورقانی به بغداد نیز مسافرت کرد و در آنجا به نشر حدیث پرداخت. 4 از شاگردان او می توان برادرزاده اش نجیب بن غانم طیّان و عبدالرزاق ابن جیلی را نام برد. 5 ابن حجر وی را دجّال و وضّاع خوانده و در عین حال می نویسد: ابن جوزی در تألیف کتاب الموضوعات خویش از اثر وی بهره مند شده است. 6 ذهبی نیز ضمن انتقاد از وی از آثار او استفاده کرده است. 7 وی سرانجام در 543ه هنگام سفر از دنیا رفت. 8 آثار جوزقانی عبارت اند از: التکلیف فی الفروع، الموضوعات9 این کتاب مهم ترین اثر اوست که در آن احادیث موضوع و مجعول را جمع آوری کرده و اهمیت آن تا بدان حد است که بزرگانی چون ابن جوزی و سیوطی که پس از وی آمده در بعضی از تألیفات خویش از آن بهره مند شده اند. این کتاب با عنوان الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر شهرت دارد10 که به گفته زرکلی نسخه خطی آن در کتابخانه أزهریه و چستربیتی موجود است. 11

پی نوشت ها

[1] ـ اللباب 1 / 307. 2 ـ لسان المیزان 2 / 269 ـ 270. 3 ـ معجم البلدان 2 / 184. 4 ـ کتاب الوافی بالوفیات 12 / 315. 5 ـ سیر اعلام النبلاء